سوره المؤمنون (23): آیات 93 تا 98
اشاره
قُلْ رَبِّ إِمّٰا تُرِیَنِّی مٰا یُوعَدُونَ (93) رَبِّ فَلاٰ تَجْعَلْنِی فِی اَلْقَوْمِ اَلظّٰالِمِینَ (94) وَ إِنّٰا عَلیٰ أَنْ نُرِیَکَ مٰا نَعِدُهُمْ لَقٰادِرُونَ (95) اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ اَلسَّیِّئَهَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَصِفُونَ (96) وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزٰاتِ اَلشَّیٰاطِینِ (97) وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ (98)
ترجمه:
93-بگو پروردگارا!اگر بخشی از عذابهایی را که به آنها وعده داده شده به من نشان دهی...
94-پروردگارا!مرا(در این عذابها)با قوم ستمگر قرار مده.
95-و ما قادریم آنچه را به آنها وعده می دهیم به تو نشان دهیم.
96-بدی را از راهی که بهتر است دفع کن(و پاسخ بدی را به نیکی ده)ما به آنچه آنها توصیف می کنند آگاهتریم.
97-و بگو پروردگارا من از وسوسه های شیاطین به تو پناه می برم.
98-و از اینکه آنان نزد من حاضر شوند نیز به تو پناه می برم ای پروردگار!
تفسیر:
از وسوسه های شیطان به خدا پناه برید
گر چه در این آیات روی سخن به پیامبر ص است،ولی هدف آیات گذشته ئرا که تهدید کفار و مشرکان لجوج به عذابهای الهی است،تعقیب می کند.
نخست می گوید:"ای پیامبر بگو پروردگارا!اگر بخشی از عذابهایی را که به این گروه سرکش وعده می دهی به من نشان دهی..."( قُلْ رَبِّ إِمّٰا تُرِیَنِّی مٰا یُوعَدُونَ ) (1).
*** "پروردگارا!مرا در این عذابها با قوم ستمگر همراه مگردان"( رَبِّ فَلاٰ تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظّٰالِمِینَ ).
تقاضایم این است که هر گاه عذاب قطعی تو دامان اینها را فرو گیرد بر من منت گذار و مرا از این مهلکه برهان که با ظالمان و ستمگران همراه نباشم.
بدون شک عمل و برنامه پیامبر ص چیزی نبود که او را مشمول مجازات الهی کند،و نیز بدون شک در قانون عدل الهی هرگز خشک و تر با هم نمی سوزند و حتی اگر در یک مملکت عظیم یک نفر خداپرست وظیفه شناس باشد و دیگران به جرم اعمالشان گرفتار عذاب شوند خدا آن یک نفر را نجات خواهد داد.
ولی این دعای پیامبر ص که به فرمان الهی انجام می گیرد به خاطر این است که اولا به کافران مشرک اخطار کند که مساله آن قدر جدی است که حتی پیامبر بزرگ اسلام ص باید خود را به خدا بسپارد و نجات را از او بخواهد، ثانیا تعلیمی است برای همه پیروان این پیامبر که هرگز ایمن از عذاب الهی نباشند و خود را در هر حال به او بسپارند.
و اما اینکه منظور از این عذاب،چه عذابی است؟بیشتر مفسران معتقدند منظور مجازاتهای دنیوی است که خداوند دامنگیر مشرکان ساخت از جمله شکست
سخت و ضربات کوبنده ای بود که در جنگ"بدر"بر آنها وارد آمد (1).
و با توجه به اینکه سوره"مؤمنون"مکی است و در آن روز مؤمنان،سخت در فشار بودند این آیات یک نوع دلداری و تسلی خاطر برای آنها بود(نظیر این معنی در سوره یونس آیه 46 نیز آمده است).
ولی بعضی از مفسران احتمال داده اند که هم عذاب دنیا و هم عذاب آخرت را شامل گردد (2).
اما تفسیر اول نزدیکتر به نظر می رسد.
*** و باز برای تاکید بیشتر روی این موضوع و نفی هر گونه شک و تردید از دشمنان و دلداری و تسلی خاطر به پیامبر ص و مؤمنان در آیه بعد اضافه می کند "ما حتما قادریم که آنچه را از عذاب به آنها وعده می دهیم به تو نشان دهیم" ( وَ إِنّٰا عَلیٰ أَنْ نُرِیَکَ مٰا نَعِدُهُمْ لَقٰادِرُونَ ).
و چنان که می دانیم این قدرت پروردگار در صحنه های مختلف بعد از آن تاریخ-از جمله در صحنه جنگ بدر-به مرحله فعلیت در آمد و ارتشی که در ظاهر بسیار کوچک و کم قدرت بود به فرمان خدا و به نیروی ایمان بر انبوه دشمنان پیروز شد.
*** سپس به پیامبر ص دستور می دهد که با این گروه مدارا کن و"بدیهای آنها را با عفو و گذشت و نیکی دفع کن،و سخنان نامطلوب آنها را با بهترین منطق پاسخ گو"( اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ ).
در این راه عجله و شتابی نداشته باش و بدان"ما به آنچه آنها می گویند
و توصیف می کنند آگاه تریم"( نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَصِفُونَ ).
می دانیم حرکات ناشایست و گفتار خشن و انواع اذیت و آزار آنها تو را ناراحت می کند،اما تو وظیفه نداری که در برابر آن خشونتها و زشت گوئیها مقابله به مثل کنی،تو بدی را با نیکی پاسخ ده که این خود یکی از مؤثرترین روشها برای بیدار کردن غافلان و فریب خوردگان است.
*** ولی در عین حال باز هم خودت را به خدا بسپار"و بگو پروردگارا!من از وسوسه های شیاطین به تو پناه می برم"( وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزٰاتِ الشَّیٰاطِینِ ).
*** نه تنها از وسوسه های اغفال کننده آنها،بلکه"به تو پناه می برم از اینکه آنها نزد من حاضر شوند"( وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ ).
و در جلسات من حضور یابند که حضورشان نیز اغوا کننده و زیانبار است.
***
نکته ها:
اشاره
1-"همزات شیاطین"چیست؟
"همزات"جمع"همزه"به معنی دفع و تحریک با شدت است،و اگر به حرف همزه،"همزه"می گویند،به خاطر آنست که از انتهای گلو با شدت بیرون می آید،و به گفته بعضی از مفسران"همز"و"غمز"و"رمز"هر سه یک معنی را می رساند،منتهی"رمز"به مرحله خفیف و"غمز"از آن شدیدتر و"همز"نهایت شدت را بیان می کند (1).
و با توجه به اینکه شیاطین،جمع است،همه شیطانهای آشکار و پنهان،
انس و جن را شامل می گردد.
در تفسیر علی بن ابراهیم می خوانیم که امام ع در معنی آیه" قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزٰاتِ الشَّیٰاطِینِ "فرمود:
هو ما یقع فی قلبک من وسوسه الشیطان: "منظور از آن،وسوسه های شیطانی است که در قلب تو می افتد" (1).
آنجا که پیامبر ص با داشتن مقام عصمت و مصونیت الهی چنین تقاضایی را از خدا می کند تکلیف دیگران روشن است،باید همه مؤمنان از پروردگار که مالک و مدبر آنها است بخواهند لحظه ای آنها را به حال خودشان وامگذارند نه تنها تحت تاثیر وسوسه شیاطین قرار نگیرند بلکه در مجلس آنها نیز حضور نیابند.
به این ترتیب همه رهروان راه حق باید به طور مداوم از القائات شیطانی بر حذر باشند و همیشه خود را از این نظر در پناه او قرار دهند.
***
2-پاسخ بدی به نیکی!
یکی از مؤثرترین طرق مبارزه با دشمنان سرسخت و لجوج آن است که بدیها را به نیکی پاسخ دهند،اینجاست که شور و غوغایی از درون و جدان آنها برمی خیزد،و شخص بد کار را سخت تحت ضربات سرزنش و ملامت قرار می دهد، و در مقایسه او با طرف مقابل حق را به طرف می دهد،و همین امر در بسیاری از موارد سبب تجدید نظر دشمن در برنامه هایش می گردد.
در سیره پیشوایان و روش عملی پیامبر ص و ائمه هدی ع بسیار دیده ایم که افراد یا جمعیتهایی را که مرتکب بدترین جنایات شده اند به نیکی پاسخ گفته و مشمول محبتشان ساخته اند،و همین سبب انقلاب و دگرگونی روحی و باز گشت
آنها به طریق حق گردیده.
قرآن بارها-و از جمله در آیات فوق-این امر را به عنوان یک اصل در مبارزه با بدیها به مسلمانان گوشزد می کند،و حتی در آیه 34 سوره فصلت می گوید:
"نتیجه این کار آن خواهد شد که دشمنان سرسخت،دوستان گرم و صمیمی شوند" ( فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدٰاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ ).
ولی ناگفته پیدا است که این دستور مخصوص مواردی است که دشمن از آن سوء استفاده نکند،آن را دلیل بر ضعف نشمارد،و بر جرات و جسارتش افزوده نگردد.
و نیز مفهوم این سخن هرگز سازشکاری و قبول تسلیم در برابر وسوسه های دشمنان نیست،و شاید به همین دلیل بعد از بیان این دستور در آیات فوق بلا فاصله به پیامبر ص دستور داده شده است که از همزات و وسوسه های شیاطین و حضور آنها به خدا پناه ببرد.