- دعوت جهانیان به اسلام و انجام رسالت وظیفه‌ای سنگین برای حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) بود. خداوند راهبرد انجام این وظیفه را برای پیامبر ترسیم کرد تا ندای دعوت به اسلام به چهارگوشه دنیا برسد.
پیامبر اکرم حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) مبعوث شد، تا جهانی را آکنده از تعالیم الهی آخرین نسخه نجات بشریت کند. وظیفه داشت تا چهارگوشه دنیا را معطر به عطر اسلام سازد؛ اما برای شروع و انجام آن نیاز به یک راهبرد و استراتژی صحیح بود. خداوند برای این مهم، نقشه راه را برای پیامبر ترسیم کرد؛ آن راهبرد عبارت بود از: تبلیغ چند مرحله‌ای. در این راهبرد، پیامبر وظیفه داشت تا تبلیغ خود را به چند مرحله تقسیم و به انجام برساند. آیات وحی نیز به بیان این مراحل مختلف پرداخته است. اما برخی با بی‌اطلاعی از چنین استراتژی‌ای آن آیات را دلیلی بر عدم جهانی بودن نبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌دانند.
در این یادداشت ضمن اشاره به این شبهه، به بیان قرآنی مراحل دعوت پیامبر می‌پردازیم.
یک شبهه و پاسخ آن
آیه‌ای از سوره شوری را برخی دلیلی بر عدم جهانی بودن رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌دانند. آن آیه این چنین است: «وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ[شوری/۷] و اينگونه قرآني عربي بر تو وحي كرديم، تا ام القري و كساني را كه اطراف آن هستند انذار كني، و آنها را از روزي كه همه خلائق دور آن روز جمع ميشوند و شك و ترديد در آن نيست؛ بترساني. همان روز كه گروهي در بهشتند و گروهي در آتش!»
شبهه افکنان این آیه را دلیلی بر این مسئله می‌دانند که قرآن برای مکه، ام القری و اطراف آن نازل شده و جهانی نیست! این عده، در اصل از راهبرد رسالت نبوی و آیات آن در قرآن، آگاهی ندارند؛ زیرا اگر آگاهی داشتند، هیچگاه چنین شبهه‌ای را مطرح نمی‌ساختند. این آیه در اصل دستورالعملی برای انجام مرحله‌ای از رسالت به شمار می‌رود. سفارشی که بیان می‌کند پیامبر، با توجه به اهمیت مکه، ابتدا دعوت خود را در آن منطقه آغاز کند و سپس به اطراف آن سرزمین بپردازد. به هر حال مکه، مکانی استراتژیک به شمار می‌رفت، مکانی که اسلام از آنجا جوشیده است؛ پس می‌بایست ابتدا اهالی آنجا با این تعالیم آگاه شده و بعد اسلام به نقاط دیگر سرایت کند.[۱]
اگر تبلیغ پیامبر به این صورت بود که ابتدا اهالی سرزمین‌های دیگر را پوشش می‌داد و سپس به مکه می‌رسید؛ جای این پرسش را بر جا می‌گذاشت که اگر دین اسلام، نسخه سعادت و نجات و حقیقت است و پیامبر آن راست می‌گوید؛ پس چرا نزدیکان این پیامبر و همشهریانش او را نپذیرفته‌اند و به وی ایمان نیاورده‌اند؟!
برای جلوگیری از چنین ضد تبلیغی، بسیار عقلانی و منطقی بود که پیامبر ابتدا خانواده و نزدیکان خود را و سپس در مرحله دوم همشهریانش را و در آخر دیگر اقوام و ملل را دعوت به اسلام کند. این راهبرد تبلیغی پیامبر، در قرآن نیز وارد شده است. در ادامه، این سه مرحله با آیات آن بیان می‌شود.
اولین قدم: نزدیکان
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) طبق سفارش خدا، ابتدا می‌خواست و می‌بایست نزدیکان و خانواده خود را به اسلام دعوت کند و آنان را به دین الهی جذب کند. خداوند این وظیفه را به این صورت به پیامبر ابلاغ کرد: «وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ[شعراء/۲۱۴] و خويشان نزديكت را هشدار ده.» در عمل به این آیه، پیامبر مجلسی تهیه دید، خانواده و خویشان خود را به اسلام دعوت کرد و فرمود: «خير دنيا و آخرت را آورده ام، خدايم به من فرمان داده كه شما را به جانب او بخوانم. كدام يك از شما پشتيبان من خواهد بود، تا برادر و وصي و جانشين من ميان شما باشد.» در آن محفل تنها امام علی (علیه السلام) به ندای الهی پیامبر، لبیک گفت و پیامبر نیز ایشان را به عنوان وصی و جانشین خویش به همگان معرفی کرد.[۲]
مرحله دوم: تمام قوم عرب
پیامبر اسلام، پس از دعوت خویشاوندان، مأمور به دعوت تمام قوم عرب و عرب زبانان شد. دستوری الهی که از آیات نخستین سوره فصلت فهمیده می‌شود: «كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ[فصلت/۳] كتابى است كه آيات آن به روشنى بيان شده قرآنى است به زبان عربى براى مردمى كه مىدانند.» علامه طباطبایی بعد از ذکر این آیه می‌گوید: «در اينجا ممكن است كسى بپرسد: اگر معناى آيه اين باشد (که قرآن برای قوم عرب نازل شده باشد)، آيا با عموم دعوت خاتم الانبياء (صلی الله علیه و آله) منافات پيدا نمى كند؟ مى گوييم: نه، زيرا دعوت آن جناب هر چند جهانى بوده و ليكن مرحله به مرحله صورت مى گرفت.»[۳]
این آیه به پیامبر سفارش می‌کند که در این مرحله تبلیغی‌اش، قرآن را به تمام اعراب برساند؛ همان ها که آن را می‌فهمند، با زبان و بیان آن آشنایی دارند. البته انجام این مرحله خود در دو مقطع شکل گرفت. اول پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) عرب زبانانی که ساکن مکه بودند را مخاطب تعالیم و دعوت اسلام قرار داد. سفارشی که در آیه ۷ سوره شوری شد. پیامبر نیز بعد از عمل به این سفارش، دیگر افراد عرب زبان را با اسلام آشنا کرد.
مرحله سوم: تمام بشریت
در مرحله آخر و نهایی، پیامبر، مأمور به رساندن کلام وحی به سراسر دنیا و تمام اقوام شد؛ چرا که خداوند درباره او و رسالتش اینگونه فرمود: «أَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَيْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ[یونس/۲] آيا براى مردم شگفت آور است كه به مردى از خودشان وحى كرديم كه مردم را بيم دهد.» این آیه به روشنی تمام مردم "الناس" را مخاطب خود معرفی کرده است و پرده از جهانی بودن اسلام برداشته است.
در ضمن قرآن خود را کتابی جهانی و برای مردم معرفی کرده، هر کس را که این قرآن به دست او برسد را مخاطب خود خوانده و بیان داشته: «وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ[انعام/۱۹] و اين قرآن به من وحى شده تا به وسيله آن شما و هر كس را [كه اين پيام به او] برسد هشدار دهم.» این آیه نیز به راحتی جهانی بودن تعالیم اسلام را ثابت می‌کند؛ همچنانکه در صدر اسلام می‌بینیم در بین مسلمانان و اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله) اقوام مختلف حضور دارند؛ مثل سلمان فارسی.
کلام آخر
اینکه برخی از آیات، گروه‌های خاصی را مخاطب دعوت پیامبر معرفی کرده به معنای اختصاصی بودن هدایت نبوی به آنان نیست؛ بلکه به معنی مرحله‌های مختلف ابلاغ و انجام وظیفه رسالت توسط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است.
پی‌نوشت
[۱]. تفسیر نور، محسن قرائتی، ناشر: مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، سال چاپ: ۱۳۹۱ش، ج۸، ص۳۷۵.
[۲]. رک: تاريخ طبري، محمد بن جرير طبري، ناشر: دارالفکر، بیروت، سال چاپ: ۱۴۲۳قـ، ج۲، ص۲۲۹.
[۳]. ترجمه تفسیر المیزان، محمد حسین طباطبایی، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی، سال چاپ: ش۱۳۷۴، ج۱۷، ص۵۴۵.