صبر هم تکلیف است و هم فضیلت. آن زمان که دستوری برای صبر داریم، صبر واجب می‌شود و غیر آن صورت، فضیلت بس نیکوست.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) می‌فرماید:
«پیروزی همراه صبر است و فرج همراه مشکلات و آسانی همراه سختی»[1]
صبر و بردباری از اوصاف برجسته پیام آوران الهی است که در بهره‌مندی آنان از ولایت و رسالت تأثیرگذار بوده است.
صبر جمیل؛ صبرى است که پیامبران الهی در برابر اذیت و آزار مخالفان و مشرکان می‌دیدند؛ مشرکان و مخالفان آنان را ساحر و دروغ‌گو می‌خواندند؛ بشارت‌های آنان را تکذیب می‌کردند، اما آنان لب به شکوه باز نمی‌کردند.
مؤمنان کسانى هستند که در برابر حوادث هرگز پیمانه صبرشان لبریز نمىگردد، و سخنى که نشان دهنده ناسپاسى و کفران و بىتابى باشد بر زبانشان جارى نمى شود؛ صبر آنها، صبر زیبا و جمیل است.
طبق آیات قرآن کریم، آثاری بر صبر مترتب است که در ذیل بدان اشاره می‌شود:
1. شكيبايى زمينه ساز اجتناب از اتّكا به ستمگران: «لا تَرْكَنُوا إِلَى الَّذينَ ظَلَمُوا ... وَ اصْبِرْ [هود/113 و 115] به ظالمین اتکا نکنید ... و شکیبا باش»
از آنجا که اعتماد و تکیه به ظالمین جایز نیست، بایستی در برابر ظلم و فشار آنها صبر و تحمل داشت؛ چراکه صبر علت اساسی عدم تکیه به ظالم و دینداری است.
2. صبرپيشگى عامل رعايت اعتدال در انفاق و پرهيز از بخل و اسراف در آن:
«وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً ... أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا [فرقان/67 و 75] آنان [عباد الرحمن] هرگاه انفاق كنند، نه از حد گذرند و نه تنگ گيرند و ميان اين دو روش اعتدال دارند ... آنان (بندگان رحمن) به خاطر آن كه صبر كردند، غرفه هاى بهشتى داده مىشوند».
خداوند باری تعالی در ادامه بیان صفات عباد الرحمن، صفت اعتدال در کمک به مستمندان و صبر را می‌شمرد. ایجاد ارتباط بین عدم اسراف در کمک و مقوله صبر، کاری بس ظریف و لطیف است، که قرآن کریم آنرا بخوبی انجام داده است. در واقع داشتن اعتدال در زندگیاز جلوه‌های صبر است؛ چراکه این صبر است که باعث می‌شود تا فرداسیر احساسات نشود که نگاهی همه جانبه پیدا کند.
3. صبرپيشگى زمينهساز اجتناب از باطل و امور بيهوده:
«الَّذينَ ... وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراما ... أُوْلئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا [فرقان/72 و 75] آنان [عباد الرحمن] زمانی که از کنار امر لغوى عبور كنند كريمانه بگذرند ... آنان (بندگان رحمن) به خاطر آن كه صبر كردند، غرفه هاى بهشتى داده مىشوند»
آری، با صبر است که می‌توان از کنار درشت‌گویان و لغو پردازان، کریمانه و بزرگوارانه عبور کرد؛ و خداوند کریم به خاطر همین رفتار کریمانه بنده‌اش، وی را در غرفه‌های بهشتی جای می‌دهد تا بنده‌اش نتیجه صبرش را دریابد و طعم لذیذ دوری از لغو را به نحو کامل بچشد.
4. صبر زمينه ساز استحكام پيوندهاى اجتماعى:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا [آل عمران/200] اى كسانى كه ايمان آوردهايد! (در برابر مشكلات و هوسها) استقامت كنيد و یکدیگر را به صبر دعوت کنید و از مرزها نگهبانی کنید»
با صبر است که می‌توان سلیقه‌های گوناگون بین افراد را تحمل کرد و روابط اجتماعی را حفظ کرد.
پی‌نوشت:
[1] نهج الفصاحه، ح 263 : اعلم أنّ النّصر مع الصّبر و أنّ الفرج مع الكرب و أنّ مع العسر يسرا