آیا هنوز هم حکم کنیز همچنان پا بر جاست؟

پرسش: با توجه به این که انسان آزاد آفریده شده است و داشتن برده و خرید و فروش انسان به هر عنوان شایسته نیست، و با توجه به اینکه احکام قرآن جاودانه است آیا هنوز هم حکم کنیز همچنان پا بر جاست؟ و آیا هر زنی که خرج و مخارج او را دیگری می دهد حکم کنیز دارد ؟

پاسخ: اسلام با بردگی و برده داری موافق نیست. و هرگز ابداع کننده بردگى نبوده است، بلکه در حالى ظهور کرد که بردگى سراسر جهان را گرفته بود. حتى بعد از اسلام در تمام جوامع بردگى وجود داشت، تا حدود یکصد سال قبل که نهضت آزادى بردگان شروع شد، چرا که به خاطر دگرگون شدن نظام زندگى بشر، مسئله بردگان به شکل قدیمى قابل قبول نبود. اگر اسلام طبق یک فرمان عمومى دستور می‌‌‌ داد همه بردگان آزاد شوند، جه بسا بسیارى از آنان تلف می‌‌‌ شدند، زیرا نه کسب وکار مستقلى داشتند و نه خانه و وسیله اى براى ادامه زندگی. از این رو باید تدریجاً آزاد می‌‌‌ شدند و جذب جامعه می‌‌‌ گردیدند. برنامه اسلام در مورد بردگى فقط در مورد اسیران جنگى که از کفّار گرفته می‌‌ شد بود. احکام خاص بردگان مربوط به این اسیران جنگى است. افرادى از کافران و مشرکان که اسیر می‌‌ شدند، براى نگهدارى و کنترل آنان بایستى آنان را زندانى کنند. در نتیجه بودجه و هزینه هنگفتى بر دوش جامعه اسلامى تحمیل می‌‌شد. و اگر می‌‌ خواستند همه را یکدفعه آزاد کنند ، غیر عاقلانه بود، چون اینان کسانى بودند که با مسلمانان جنگیده اند و حتّى تعدادى از مسلمانان را کشته‌اند. بنابراین راه عاقلانه این بود که حاکم اسلامی، اسیران را به افراد توانمند مسلمان بفروشد و از این طریق بیت المال تأمین شود. از طرفى این بردگان و اسیران کم کم در جامعه اسلامى هدایت شوند. اسیران برای مولاى خود کار اقتصادى انجام می‌ دادند و هیچ بارى بر دوش جامعه و حکومت اسلامی اضافه نمى شد. بنابراین درباره اسیران جنگى و کنترل و هدایت آنان به اسلام، این طرح خوبى است. البته این طرح الزامى نیست و حاکم اسلامى اگر صلاح بداند می‌ تواند آنان را آزاد نماید یا آنان را به عنوان برده به مسلمانان بفروشد. در صورت دوم در برنامه هاى اسلامى تشویق بر آزاد کردن بنده ها فراوان است، مثلاً کفّاره عمدى روزه ماه مبارک رمضان و کفاره قتل عمدى ، آزاد کردن بندگان است که از برنامه هاى اسلامی است. از طرفى در اسلام درباره رفق و مدارا با بردگان تأکید فراوان شده تا آن جا که آن ها را در زندگى صاحبان خود شریک و سهیم کرده اند. علی(ع) به غلام خود قنبر فرمود : « من از خدا شرم دارم لباسى بهتر از تو بپوشم، زیرا رسول خدا فرمود: از آن چه خودتان می‌ پوشید، بر آنان بپوشانید و از آنچه می‌ خورید، به آنان بخورانید»(1).
پس می‌ توان گفت اسلام اصالتاً با برده دارى موافق نیست، ولى اگر چاره اى نباشد، طرح خوبى براى نگهدارى و هدایت اسیران است. البته اختیار گرفتن برده یا آزاد کردن یا نگهدارى آنان در زندان یا مبادله اسیران، به دست حاکم اسلامى است و او هر جور که به صلاح و مصلحت مسلمانان باشد، باید عمل کند.(2)‍ ‍‍‌همان طور که گفته شد <عبد> و <أمه > و احکام مربوط به آنان همیشگى است (حلال محمد حلالٌ الى یوم القیمة و حرامه حرام الى یوم القیمه). اگر دولت اسلامى با کفّار حربى بجنگند و در جنگ , غنایمی به دست آورد و افرادى از کفار را اسیر کند, مى تواند احکام اسلامى را دربارهء آنان جارى کند‌(3)‌‍, ولى تشخیص این که این کار در زمان فعلى به مصلحت اسلام است یا نیست , به دست حاکم و ولى فقیه است . ممکن است ولى فقیه و حاکم اسلامى در زمانى اجراى این حکم را به مصلحت اسلام نداند و اگر بخواهد این حکم را اجرا کند, آثار و تبعات بدى براى اسلام و مسلمانان داشته باشد, لذا مى توان از اجراى آن خوددارى کند. ولی این چنین نیست که اگر شخصی خرج و مخارج زنی را بپردازد آن زن حکم کنیز او را داشته باشد .
پی نوشت ها :
1- بحارالأنوار ، ج 74، ص 144، منقول از تفسیر نمونه، ج 31 ، ص 421.
2 - با استفاده از تفسیر نمونه، ج 21، ص 421.
3- بحار الانوار ج 11 ص 56 .
برگرفته از مرکز ملی پاسخگویی به مسائل دینی