بسم الله الرحمن الرحیم
آیا خواب و رؤیا حجیت شرعی دارد؟
در ميان بخشي از جامعه ما اعتقاد به خواب و عمل بر اساس آن به صورت امري معمول در آمده و برخي چنان از خواب‌هاي خود يا ديگران صحبت مي‌كنند كه گويي با عوالم ديگري در ارتباط هستند. گروهي نيز با دامن زدن به اين نوع سخنان در پي احراز نوعي وجهه‌ي اجتماعي هستند. اين است كه مرتب خواب مي‌بيند و خواب‌هاي خود را بر روي كتاب‌هاي ادعيه و يا قرآن‌ها وكاغذهايي مي‌نويسند و مي‌خواهند از اين طريق به اجري معنوي دست پيدا كنند. اما اين مسأله در همان سطح و حوزه‌ي خود متوقف نمانده و اكنون وارد عرصه‌ي مسايل سياسي و اجتماعي شده است و نياز به تحليل علمي دقيق دارد.
چیستی خواب:
قرآن کریم در سوره زمر ایه ی 42 می فرماید :
«اللهُ یَتَوَفَی الأنْفُسُ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتی لَمْ تَهُتْ فِی مَنامِها فَیُمسِكُ الَّتی قَضی عَلَیْها الموتَ وَیُرسُلَ الأُخری اِلی أجَلٍ مُسَمّیً إنَّ فی ذلِكَ لآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَكّرُونَ» (زمر/ 42)
«خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می‌كند و ارواحی را كه نمرده‌اند، نیز به هنگام خواب می‌گیرد، سپس ارواح كسانی را كه فرمان مرگ آنها را صادر كرده نگه می‌دارد و ارواح دیگر را باز می‌گرداند تا سرآمد معینی...»
در این ایه اشاره به رابطه نزدیک مرگ و خواب شده است. همانگونه که پامبر صلی الله نیز می فرمایند:
«النوم أخ الموت» خواب برادر مرگ است «1»
در آیه ی دیگر خواب را یکی از نشانه های خدا می داند:
«وَمِنْ ءَایتِهِ مَنامُكُم باللیلِ وَالنَهارِ ... »(روم/ 23)
«و از نشانه‌های خداوند، خواب شما در شب و روز است »
تقسیمات رؤیا:
الف-در یک تقسیم بندی خوابها به رویای صادق و کاذب تقسیم میشوند:
در همین زمینه روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است که حضرت می فرمایند:
رؤیایی را كه انسان با حالت طهارت درخواب، می‌بیند، رویای صادقه و در غیر این صورت رؤیای غیر صادقه می‌باشد «2»
علاوه بر این در آیات زیادی خداوند به خوابهای صادقانه تصریح داشته است.که نمونه ی بارزش در صوره صافات و در ماجرای ذبح اسماعیل توسط حضرت ابراهیم می باشد.
ب-در یک تقسیم بندی دیگر هم خوابها سه دسته می شوند :
اَلرُّویَا ثَلَاثَهٌ بُشرَی مِنَ اللهِ وَ تَحزِینٌ مِن الشَّیطَانِ وَالَّذِی یحدث بِهِ الاِنسَانُ نَفسَهُ فَیَراهُ فِی مَنَامِهِ. «3»
خواب و رویا سه گونه است گاهی بشارتی از ناحیه خداوند است, گاه وسیله غم و اندوه از سوی شیطان، و گاه مسائلی است که انسان در فکر خود می‌پروراند و آن را در خواب می‌بیند.
اکنون می توانیم به پاسخ این سوال بیندیشیم که آیا خواب حجیت شرعی دارد؟ یا نه
منظور ما از حجیت عبارتست از همان دلیل شرعی
مثلا اگر کسی در خواب دیده باشد که یک نذری کرده آیا باید طبق همان خواب عمل کنه؟ یا لازم نیست؟
آنچه که از متون فقهی و روایی ظاهر است عدم حجیت خواب است که شواهد زیر گویای همین مطلب است:
1.علامه حلی در این باره می‌فرماید: «اگر(معصومین) در رؤیا مطلبی خلاف ظاهر بگویند، سزاوار نیست از آن تبعیت شود و اگر موافق شریعت چیزی بفرمایند، بهتر است بر طبق آن عمل شود؛ اما واجب نیست؛ زیرا زیارت امام(علیه السلام) در رؤیا موجب وجوب اتباع در بیداری نمی‌شود.(یعنی واجب نیست انجام شود)» «4»
2.امام صادق(علیه السلام) در این مورد می‌فرماید: «ان دین الله عزوجل أعز من أن یری فی‌النوم»؛ «دین خداوند برتر از آن است که در خواب دیده میشود.» «5»
3.ابو بصیر گوید شنیدم امام پنجم مىفرمود ابلیس دسته شیطانى دارد بنام هزع كه هر شب میان مشرق و مغرب را پر كنند و بخواب مردم آیند و به وسیله آنان مردم خواب پریشان بینند «6» پس چون غلط با درست امیخته میشود نمیتوان به خوابها اعتماد کرد.
حتی رؤیای پیامبران(ع) نیز که به اعتقاد برخی علمای شیعه همواره صادق بوده و الهام غیبی و بلکه هم‌پایه وحی قلمداد شده، از نظر علامه مجلسی برای انبیاء(ع) حجت‌آور نبوده و به تنهایی علت افعال ایشان قرار نمی‌گرفته است:
می‌فرماید: «اگر از ما سؤال کنند، نظر شما در مورد رؤیای انبیاء چیست و به چه علت به صحت آن حکم می‌کنید و آن را هم‌پایه وحی می‌دانید، می‌گوییم، ما قطع به صحت اخبار مربوط به این مسئله نداریم و این اخبار نیز از اخبار متواتر یا مستفیض نیستند که موجب علم شوند؛ البته آنچه ممکن است آن است که خداوند در مورد خاصی به پیامبرش قبلاً از طریق وحی اعلام کند که فلان مسئله را در خواب به تو خواهم گفت و آنچه را لازم است، انجام دهی، در رؤیا به تو نشان می‌دهم. در اینجا قطع به صحت پیدا می‌کند؛ به علت آنکه قبلاً از مجرای وحی تأیید شده است؛ نه به این علت که در خواب دیده شده است. رؤیای حضرت ابراهیم(ع) نیز بر همین توجیه حمل میشود؛ والا چگونه ممکن است حضرت ابراهیم(ع) یقین پیدا کند که مأمور به قربانی کردن فرزندش شده است؟»«7»
به تازگی نیز آیـة الله مکارم شیرازی برای مبارزه با همین خرافه‌سازی‌ها هشدار دادند و گفتند: :«اخیراً با استناد به برخی خوابها امامزاده‌سازی در بعضی جاها معمول شده است که مثلاً فلان امامزاده در فلان منطقه مدفون است یا این که نیاز به آب و غذا دارد و هر کسی با این امور مخالفت کند، به بلا گرفتار میشود. در مورد مسجد جمکران نیز بارها گفتیم که (جریان مربوط به شرافت آن) در بیداری اتفاق افتاده و در خواب نبوده است. در شرع اسلام این مطالب درست نیست و نمی‌شود بر این اساس مطلبی اسلامی درست کرد. (8)
هیچ رؤیایی نمی‌تواند همه دلیل برای صدور حکمی باشد؛ همچنین نمی‌تواند سندی دال بر ایمان یا کفر کسی باشد؛ حتی اگر رؤیای انسان برجسته‌ای باشد. دخالت صدها امر چون تغذیه تفکر، تلقین، اعتقادات، مشاهدات روزانه، تخیلات، امیال و آرزوها و ... در رؤیا باعث میشود که رؤیا کاملاً از اعتبار «واقعی بودن» ساقط شود، بلکه از طریق رؤیا تنها می‌توان تا حد تقریبی خود بیننده را شناخت و به روحیاتش پی برد که البته این نیز از عهده روانکاوان برمی آید آن هم از این جهت که هر کسی رؤیایی دارد که مطابق با منش و تفکر خود اوست. (9)
پی نوشت:
1.بحار الانوار، ج 82، ص 52.
2.سرح العیون فی شرح العیون ص 875
3.الدر المنثور: ج 3، ص 312.
4.بحارالانوار، ج۶۱، ص۲۳۸
5.همان، ص۲۳۷
6.امالى شیخ صدوق-ترجمه كمرهاى، متن، ص: 146
7.بحارالانوار، ج۶۱، ص ۲۱۶
8.سایت تحلیلی خبری عصر ایران، کد خبر ۱۰۰۹۴۶
9.با استفاره از مقاله ای از خانم انسیه نوش آبادی-گروه دین تبیان