اگر منظور از علم، علم بشرى و مصطلح باشد (مانند علوم انسانى، تجربى، فنى و غیره) تهذیب نفس موجب پیشرفت ان علوم نمى گردد، بلکه زمینه استفاده صحیح از آن دانشها را فراهم مى کند اما اگر منظور از علم، بصیرت و نورانیت و معرفت باشد، قطعاً تقوا و تهذیب نفس در آن تأثیر بسزایى دارد.
پرسش: تهذیب نفس چه ربطى با تحصیل علم دارد؟ اگر تهذیب نفس موجب پیشرفت علم مى شود، چرا بعضى از دانشمندان بدون تهذیب نفس پیشرفت کرده اند؟
پرسشها معرّف دغدغه هاى درونى فرد و جلوهاى از فضاى ذهنى و گرایشهاى روحى است. پرسشهاى نیکوى شما، بازگو کننده روح حقیقت طلبتان مى باشد و نشان مى دهد که سؤال را به قصد فهم و دریافت حق و شناخت راه آن طرح کرده اید.
در رابطه تهذیب نفس با تحصیل علم، حقیقت این است که بشر توانسته است بدون اتکاى به ایمان و تهذیب نفس، به پیشرفت هاى شگفت انگیزى نایل گردد و از اعماق زمین تا اوج آسمانها و از ردون ذرات بى جان اتم تا ژرفاى روان آدمى را بکاوَد و در کشف و شناخت اسرار هستى، قله هاى بلند و رفیعى را پشت سر بگذارد.
کسى نمى تواند ادعا کند که بین ایمان یا تهذیب نفس و تحصیل علم، رابطه علّى و معلولى و ملازمه عقلى طرفینى وجود دارد، به گونه اى که هر جا »علم« هست، لزوماً ایمان و تهذیب نفس نیز حضور دارد و یا هر جا تهذیب نفس باشد، علم حاصل مى شود.
نه واقعیات موجود آن را تأیید مى کند و نه در هیچ شریعت آسمانى اعتقادى بر آن است. قرآن کریم، از کسانى نام مى برد که عالِم بوده اند، ولى ایمان نداشته اند، مانند شیطان و فرعون و قارون که درباره آنها فرمود: »و حَجَدوا بها وَاسْتیقنتها أنفسهم ظلماً و علوّاً؛(1) به خاطر ستم و روحیه برترى جویى، آن را انکار کردند، حال که نسبت به آن یقین داشتند« از طرفى در طول تاریخ بسیارى از دانشمندان و متبکران و مخترعان وجود دارند که مدارج علمى را پیموده اند، ولى فاقد ایمان و تهذیب نفس بوده اند.
ایمان و تهذیب نفس از یک سو و دانش از زاویه دیگرى، روى انسان تأثیر مى گذارد. آن دو متمم و مکمّل یکدیگرند اما نوع و کیفیت تأثیر گذارى متفاوت است.
علم چراغ اندیشه را روشن مى سازد و به تدریج آن را پرنورتر مى کند، ولى تنها ایمان و تهذیب نفس است که مى تواند چراغ قلب و روح آدمى را روشن کند، یا جلا دهد و هویّت انسانى به او ببخشد.
شهید مطهرى مى گوید: علم به ما روشنایى و توانایى مى بخشد و ایمان عشق و امید و گرمى. علم ابزار مىسازد و ایمان مقصد... .
علم مى نمایاند که چه هست و ایمان الهام مى بخشد که چه باید کرد؟(2)
انیشتین مى گوید: علم ما را از آن چه هست، آگاه مى سازد و تنها دین و وحى است که ما را بر آن چه سزاوار و شایسته است، مطّلع مى کند.(3)
استاد مطهرى مى گوید: نه علم مى تواند جانشین ایمان گردد و نه ایمان مى تواند جانشین علم گردد. طبیعت را به ما بشناساند، قوانین آن را بر ما مکشوف سازد و خود ما را به ما بشناساند.(4)
اگر منظور از علم در سؤال علم بشرى و مصطلح باشد (مانند علوم انسانى، تجربى، فنى و غیره) تهذیب نفس موجب پیشرفت ان علوم نمى گردد، بلکه زمینه استفاده صحیح از آن دانشها را فراهم مى کند اما اگر منظور از علم، بصیرت و نورانیت و معرفت باشد، قطعاً تقوا و تهذیب نفس در آن تأثیر بسزایى دارد. قرآن مجید مى فرماید: »واتقواللَّه و یعلمکم اللَّه؛ تقوا پیدإ؛ خخ کنید تا خدا به شما تعلیم دهد«.(5)
در آیه دیگر مى فرماید: »اگر تقوا داشته باشید، خداوند قدرت تشخیص حق از باطل را در شما قرار مى دهد«.(6)
پى نوشت ها:
1. نمل (27) آیه 14.
2. جهت آگاهى بیشتر به کتاب »انسان و ایمان« شهید مطهرى مراجعه شود.
3. محمد تقى شریعى، فایده و لزوم دین، ص یازده.
4. استاد مطهرى، مجموع آثار، ج 2، ص 35.
5. بقره(2) آیه 282.
6. انفال (8) آیه 29.
برگرفته از مرکز ملی پاسخگویی به سئوالات دینی