-هنگام انجام کارهای خیر، دستمان در دست خداست.
گونه‌شناسی هدایت به‌سوی اعمال صالح
در دعای روز هفدهم ماه مبارک رمضان، از خدای متعال درخواست می‌کنیم که ما را برای انجام اعمال نیک هدایت کند. می‌گوییم: «اللَّهُمَّ اهْدِنِي فِيهِ لِصَالِحِ الْأَعْمَالِ؛ [1] اى خدا در اين روز مرا به اعمال صالح راهنمايى کن.» قرآن کریم در 84 آیه، صراحتاً از انجام عمل صالح سخن گفته است. این حجم از تأکید قرآن نشان‌دهنده میزان تأثیرگذاری این اعمال بر هدایت و سعادت انسان است. گستردگی و تنوع، موانع و راهکارهای فراوان پیش روی انجام اعمال صالح، نیازمندی انسان به هدایت خداوندی در امر اینگونه از اعمال را به اثبات می‌رساند. در ادامه برخی از انواع هدایت‌های خدای متعال در انجام اعمال صالح توسط بندگان را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
شناخت، مقدمه عمل صالح
برای انجام هر کاری قبل از هر چیز شناخت آن کار، لازم است. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «أَيُّهَا النَّاسُ لَا خَيْرَ فِي دِينٍ لَا تَفَقُّهَ فِيه؛ [2] ای مردم! در دینی که تفقّه در آن نباشد، خیری نیست.» اینکه چه کاری شایسته و چه کاری ناشایست است نیازمند فهم و معرفتی است که در قالب آیات نورانی قرآن کریم، بیان رسای اهل‌بیت(علیهم‌السلام) و اندرز علماء و اولیای الهی قابل‌دسترسی است. طی‌کردن مسیر رشد و تعالی جز از راه دین، میسر نیست و بهترین نعمت الهی شناخت دین خدا برای آگاهی نسبت به چه و چگونه انجام‌دادن کارهاست. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَيْراً فَقَّهَهُ فِي الدِّين؛ [3] هرگاه خداوند اراده کند به بنده‌ای خیر برساند، او را در دین، فقیه و ژرف‌نگر می‌کند.»
اولویت‌بندی و بصیرت
شناخت احکام دینی به‌تنهایی ضامن سعادت انسان نیست بلکه به چشم دومی به نام چشم بصیرت نیاز است که امام علی(علیه‌السلام) آن را چنین معرفی می‌کند: «فَإِنَّمَا الْبَصِيرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفَكَّرَ وَ نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ ثُمَّ سَلَكَ جَدَداً وَاضِحاً يَتَجَنَّبُ فِيهِ الصَّرْعَةَ فِي الْمَهَاوِي وَ الضَّلَالَ فِي الْمَغَاوِي وَ لَا يُعِينُ عَلَى نَفْسِهِ الْغُوَاةَ بِتَعَسُّفٍ فِي حَقٍّ أَوْ تَحْرِيفٍ فِي نُطْقٍ أَوْ تَخَوُّفٍ مِنْ صِدْقٍ؛ [4] و انسان بينا كسى است كه به درستى شنيد و انديشه كرد، پس به درستى نگريست و آگاه شد، و از عبرتها پند گرفت، سپس راه روشنى را پيمود، و از افتادن در پرتگاهها، و گم شدن در كوره راهها، دورى كرد، و كوشيد تا عدالت را پاس دارد و براى گمراهان جاى اعتراض باقى نگذارد، كه در حق سختگيرى كند، يا در سخن حق تحريف روا دارد، يا در گفتن سخن راست بترسد.»
خدایا، خوبی‌ها را به دلم بینداز
شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که در شرایطی که کار خیری را برای انجام‌دادن نمی‌یابید و اصلاً به فکرتان خطور نمی‌کند یا اینکه به ذهنتان می‌رسد اما در انجام‌دادن یا ندادن آن و چگونگی آن تردید دارید که ناگهان کسی از راه می‌رسد و فوراً چند کار خیر را که در کنار ما آماده بودند را انجام می‌دهد. الهام و تأیید درونی چنین اعمال صالحی، نعمتی است که خدا به برخی عطا کرده است. خداوند متعال در مورد پیامبران الهی می‌فرماید: «وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيراتِ وَ إِقَامَ الصَّلَوةِ وَ إِيتَاءَ الزَّكَوةِ وَ كاَنُواْ لَنَا عَبِدِين؛ [5] و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما هدايت مىكردند، و به ايشان انجام دادن كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و دادن زكات را وحى كرديم و آنان پرستنده ما بودند.»علامه طباطبایی(ره) در تبیین گزاره «وَ أَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيراتِ» می‌نویسد: اين وحى كه متعلق به فعل خيرات شده، وحى تسديد (تاييد) است، نه وحى تشريع. [6]انگیزه و شوق بر انجام عمل صالح و نیز مداومت بر نیکی‌ها از دیگر انواع هدایت‌هایی است که خداوند متعال نسبت به بندگان خود ارزانی می‌کند.
خدای آرزوها، آرزوهای خدایی
خداوند متعال، خطاب به انسان‌ها، آنها را نیازمند و خود را بی‌نیاز مطلق برشمرده و می‌فرماید: «يا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَميد؛ [7] اى مردم، شما به خدا نيازمنديد، و خداست كه بىنيازِ ستوده است.» همه نیازهای مادی و معنوی، دنیوی و اخروی انسان با رجوع به درگاه الهی برطرف می‌شود. پس از او می‌خواهیم: «وَ اقْضِ لِي فِيهِ الْحَوَائِجَ وَ الْآمَالَ؛ [8] و حاجتها و آرزوهايم برآورده ساز.»در توضیح حاجت‌های انسان، باید توجه داشته باشیم چه بسا انسان، چیزی را نیاز خود می‌داند در حالی که در واقع نه تنها نیاز او نیست بلکه به ضرر او خواهد بود. در این صورت، از آنجا که خدای متعال خیرخواه بنده‌اش است دعای نسبت به آن حاجت، برای آن بنده، ذخیره‌ای برای دنیا یا آخرت او خواهد بود. در مورد آرزوها نیز باید توجه داشته باشیم که آرزوهای مادی طولانی، به نفع ما نخواهد بود چراکه ما را از یاد آخرت غافل می‌کند.
خدا از دلت خبر دارد
خدا، هم خالق است و هم ربّ. فکر ما را نیز هم خلق کرده و هم پرورش می‌دهد و به امور آن آگاه است. از این رو، به نیازهای درونی ما و آنچه در ذهن ماست آگاهی دارد. می‌گوییم: «يَا مَنْ لاَ يَحْتَاجُ إِلَى التَّفْسِيرِ وَ السُّؤَالِ يَا عَالِماً بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ؛ [9] اى كسى كه نيازمند به شرح و سؤال بندگان نيستى؛ اى خدايى كه به اسرار خلائق، آگاهى.» البته دعا کردن و بر زبان آوردن و توضیح دادن افکار در نزد خدا، هم لذتی معنوی دارد و هم ثواب و اثر خاص خود را در برآوردن حاجتها خواهد داشت.
صلوات؛ حُسن ختامی با عطر بهشت
هدایت بنده توسط خدای متعال، به بهشت منتهی خواهد شد. یکی از بزرگترین اعمال صالح که در دسترس و توان همه است و انسان را به سوی بهشت سوق می‌دهد، درود بر رسول خدا و اهل بیت پاک ایشان است. رسول خدا(صلّی الله علیه) و آله می‌فرمایند: «مَنْ كَانَ آخِرُ كَلَامِهِ الصَّلَاةَ عَلَيَّ وَ عَلَى عَلِيٍّ دَخَلَ الْجَنَّة؛ [10] هر کسی که پایانِ گفتارش صلوات بر من و علی بن أبی طالب(علیهماالسلام) باشد داخل بهشت خواهد شد.» پس، در انتهای دعای این روز چنین می‌گوییم: «صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِين؛ [11] درود فرست بر محمد و آل اطهار او.»
پی‌نوشت
[1]. مفاتیح الجنان، دعای روز هفدهم ماه رمضان.
[2]. احمد بن محمد برقی، المحاسن (دار الکتب الإسلامیة: قم، بی‌تا)، ج 1, 5، ح 9.
[3]. محمد بن یعقوب کلینی، الکافي (اسلامیه) (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۳)، ج 1, 32، ح 3.
[4]. صبحی صالح و محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغة (صبحی صالح) (موسسة دار الهجرة: قم، ۱۴۱۴)، خ 153، ص 214.
[5]. سوره انبیاء، آیه 73.
[6]. محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان (ترجمه) (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی: قم، ۱۳۷۸)، ج 14, 430.
[7]. سوره فاطر، آیه 15.
[8]. مفاتیح الجنان، دعای روز هفدهم ماه رمضان.
[9]. همان.
[10]. محمد بن علی ابن‌بابویه، عيون أخبار الرضا عليه السلام (جهان: تهران، بی‌تا)، ج 2, 64، ح 273.
[11]. مفاتیح الجنان، دعای روز هفدهم ماه رمضان.
خداوند می‌تواند ما را به سوی انجام اعمال صالح هدایت کند تا به وسیله آنها به بهشت رهنمون شویم. خدا، سرچشمه همه بی‌نیازی‌هاست و کریمانه با درود بر پیامبر رحمت للعالمین، می‌توانیم قدم در بهشت گذاریم.