زمینه‌ها و علت و همراهی جامعه دینی به خوبی حکایت از این موضوع دارد که قیام 15 خرداد سال 42 حرکتی بر اساس باورهای دینی بود.
یکی از حوادث مهم، تاریخ معاصر ایران، که می‌توان از آن به عنوان مقطعی تأثیرگذار در تاریخ و سرآغاز انقلاب اسلامی ایران یاد کرد حادثه پانزده خرداد سال 42 است، این واقعه که سبب شد مردم جامعه ایران به این خودباوری برسند که می‌توانند با همبستگی تحولی عظیم در حیات اجتماعی خویش ایجاد کنند.
این حادثه عظیم برخواسته از باورهای اعتقادی مردمی بود که سال‌ها به خاطر استبداد داخلی و استعمار خارجی مورد بی‌مهری قرار گرفته بود مخصوصاً بعد از وفات آیت الله بروجردی در سال 40، این سرکوب‌ها نقش پررنگ‌تری به خویش گرفت به گونه‌ای که حکومت گمان می‌کرد الان بهترین وقت است که مردم جامعه ایران را از جهت دینی استحاله کند، به گونه‌ای که دین یا در جامعه حذف شود یا اینکه به حاشیه کشانده شود به همین خاطر در مهر سال 1341 تلاش کرد که لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی را به تصویب برساند که در آن بخشی از فرامین و دستورات اسلام نادیده گرفته می‌شود به همین خاطر امام خمینی(ره) در سخنرانی به مقابله با این لایحه برخواست. رژیم پهلوی بعد از این رویارویی با روحانیت به این فکر افتاد که برای مقابله با این جریان از خشونت بهره ببرد و زهر چشمی به جامعه روحانیت نشان دهد به همین خاطر در دوم فروردین سال 42 مزدوران حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه ریخته و طلاب جوان را مورد ضرب و شتم قرار دادن.
این حوادث بستر را به گونه‌ای آماده کرد که جامعه دینی به این باور خویش رسیده بود که رژیم پهلوی قصد دارد که آنها را از اسلام جدا کند به همین خاطر در محرم سال 42 مردم ایران اسلامی به بیان انتقادات خویش به رژیم پرداختند که بیت الغزل این انتقادات سخنان امام امت در مدرسه فیضیه بود که ایشان به طور صریح رفتار شاه را مورد خطاب قرار داد و رژیم اسرائیل را به باد انتقاد گرفت، این سخنرانی سبب شد که رژیم ماهیت خویش را در خطر ببیند به همین خاطر سراسیمه تصمیم گرفت که امام خمینی را دستگیر و به تهران منتقل کند، زمانی که خبر این حادثه منتشر شد، جامعه ایرانی برای دفاع از مقتدای خویش خروشیده و اقدام به تظاهرات کردند، این تظاهرات که اولین تقابل مستقیم بین امت اسلامی ایران و رژیم پهلوی بود با کشتار و قتل عام مردم همراه شد.
آنچه جلوه دینی این حادثه را بیشتر نشان می‌دهد آن است که حمایتی از سوی روشنفکران آن دوران از این قیام مردمی انجام نگرفت، روشنفکرانی که معمولاً به مخالفت با دین و آموزه‌های دینی مشهور بودند و با فریب، خود را به عنوان دغدغه‌مند مردم معرفی می‌کردند، این افراد هیچ دفاعی از این حرکت مردم نداشته و واکنشی از خود نشان ندادند، موضوعی که مقام معظم رهبری در یکی از سخنان خویش به آن اشاره کرده و می‌فرمایند: «در پانزده خرداد، سخنرانى امام رضوان‌اللَّه‌علیه در قم و در روز عاشورا، آن‌چنان ولوله‌اى ایجاد کرد که یک شورش عظیم مردمى، بدون هیچ گونه رهبرى مشخّصى در تهران، فردا و پس‌فرداى آن روز به راه افتاد. اسنادى هم چاپ شده که نشان‌دهنده مذاکرات هیأت دولت براى مقابله با این حادثه در همان روزهاست. شما ببینید، آن سخنرانى و آن حضور مردم، چه زلزله‌اى به وجود آورده بود. حرکت امام، با قویترین شکلى که ممکن بود انجام گیرد، انجام گرفت و مردم را به حرکت درآورد. بعد هم سربازان رژیم به خیابانها آمدند و مردم را به گلوله بستند. چند هزار نفر - که البته آمار دقیقش را هرگز ما نتوانستیم بفهمیم - در این ماجرا کشته شدند و خونها ریخته شد.
آل احمد در همین کتاب «خدمت و خیانت روشنفکران» مى‌گوید: روشنفکران ایرانى ما - به نظرم چنین تعبیرى دارد - دست خودشان را با خون پانزده خرداد شستند! یعنى لب تر نکردند! همین روشنفکران معروف؛ همینهایى که شعر مى‌گفتند، قصّه مى‌نوشتند، مقاله مى‌نوشتند، تحلیل سیاسى مى‌کردند؛ همینهایى که داعیه رهبرى مردم را داشتند؛ همینهایى که عقیده داشتند در هر قضیه از قضایاى اجتماعى، وقتى آنها در یک روزنامه یا یک مقاله اظهارنظرى مى‌کنند، همه باید قبول کنند، اینها سکوت کردند! این قدر اینها از متن مردم دور بودند و این دورى همچنان ادامه پیدا کرد.»[1] بلکه حتی در آن دوران رایو مسکو به خاطر دینی بودن این حرکت با آن به مخالفت برخواسته و به حمایت از دولت پهلوی پرداختند.[2]
زمینه‌ها و علت و همراهی جامعه دینی به خوبی حکایت از این موضوع دارد که قیام 15 خرداد سال 42 حرکتی بر اساس باورهای دینی بود به همین خاطر نتیجه‌ای را که نیز به همراه آورد نتیجه‌ای دینی بود، موضوعی که امام خمینی در سخنان خویش به آن اشاره کرده و می‌فرمایند: «روز 15 خرداد در عین حال که چون عاشورا روز عزای عمومی ملت مظلوم است، روز حماسه و تولد جدید اسلام و مسلمانان است.»[3]
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. بیانات در جمع دانشجویان دانشگاه تهران، ۱۳۷۷/۰۲/۲۲
[2]. منصوری، جواد، 1376، قیام 15 خرداد 1342، تهران: دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، صص237-236.
[3]. صحیفه امام؛ ج 14، ص 404.