مناظره امام صادق (علیه السلام) با «ابن ابى العوجاء» رهبر منکرین خداوند متعال

در زمان امام صادق (علیه السلام) مکاتب مادی مسلک و به اصطلاح امروزی «ماتریالیسیم» رشد کرده و در جامعه اسلامی به راحتی فعالیت می‌کردند؛ «ابن ابى العوجاء» از بزرگان و استادان مکتب مادی گرایی در قرن دوم هجری قمری بوده است، آن‌ها منکر وجود خداوند متعال بودند و دنیا را پوچ می‌پنداشتند و اعتقادی به وجود آخرت نداشتند؛ وی و اصحابش در زمان امام صادق(علیه السلام) به «دهریه» یا «زندیق» مشهور بودند. وی چند مناظره با امام صادق(علیه السلام) داشته است که در کتب روایی نقل شده‌اند، ما در این‌جا به شرح یکی از این مناطرات می‌پردازیم:

روای می‌گويد: من و «ابن ابى العوجاء» و «ابن مقفّع» در مسجدالحرام بوديم، ابن مقفّع با دست خود به محل طواف اشاره كرد و گفت: از اين مردمی که در حال طواف هستند، كسى را شايسته نام انسان نمي‌دانم، مگر آن شيخ که در آن محل نشسته است ـ مقصودش امام صادق (علیه السلام) بود ـ ابن ابى‌العوجاء گفت: به چه دلیل تنها او را شايسته اين نام می‌دانى؟ گفت: زیرا آن‌چه را نزد او ديدم از علم و كياست و زیرکی، نزد احدی ندیده‌ام. ابن ابى العوجاء گفت: لازم است گفته‌ات راجع به او را بيازمايم، ابن مقفّع گفت: اين كار را مكن، مي‌ترسم عقيده‌ات را باطل كند. گفت: نه تو می‌ترسى نظرت نسبت به مقام بلندی كه براى او توصيف كردى تغییر کند. ابن مقفّع گفت:حال که چنين است، برخيز و نزد او برو و تا می‌توانى خود را از لغزش‌ها نگهدار و به زیرکی با او سخن بگو كه تو را در بند كند.

راوى گويد: ابن ابى العوجاء برخاست و من و ابن مقفّع نشسته بوديم، چون ابن ابى العوجاء برگشت، گفت: واى بر تو پسر مقفّع (كه مقام او را كوچك دانستى) اين مرد از جنس بشر نيست، بلكه اگر در دنيا روحى باشد كه هر گاه بخواهد با كالبد هويدا شود، اين مرد است! ابن مقفّع گفت: چطور؟ گفت: نزد او نشستم چون ديگران رفتند و من تنها ماندم، بدون این‌که چیزی بگویم، فرمود: اگر حقيقت چنان باشد كه اين‌ها می‌گويند ـ که همان طور هم هست ـ (مقصودش مسلمين طواف كننده بود) آن‌ها رستگارند و شما هلاك می‌شوید و اگر چنان باشد كه شما می‌گویيد ـ در صورتی‌كه چنین نيست ـ شما با آن‌ها برابريد؛ من گفتم: خدايت رحمت كند، مگر ما چه می‌گویيم و آن‌ها چه می‌گويند، گفته ما و آن‌ها يكى است؟ ایشان فرمودند: چگونه گفتار تو با آن‌ها يكى است، در حالی‌که آن‌ها معتقدند كه جهان آخرت و پاداش و كيفرى وجود دارد و این‌که در آسمان معبوديست و آن‌جا (با وجود فرشتگان) آباد است، اما شما عقيده داريد آسمان خراب است و كسى در آن نيست.

ابن ابى العوجاء گويد: من اين سخن را از او غنيمت شمرده و گفتم: اگر مطلب چنان است كه اين‌ها مي‌گويند (و خدائى هست) چه مانعى دارد كه بر مخلوقش آشكار شود و آن‌ها را به پرستش خود خواند تا حتى دو نفر از مردم با هم اختلاف نكنند، چرا از آن‌ها پنهان گشت و رسولانش را بسوى ايشان گسيل داشت؟ اگر خود بدون واسطه اين كار را می‌كرد، راه ايمان مردم به او نزديك‌تر می‌شد؟ وی فرمودند: واى بر تو! چگونه پنهان گشته بر تو كسى كه هر روز قدرتش را در وجود خودت میابی، پيدا شدنت بعد از نبودنت؛ بزرگ‌ساليت بعد از كودكى؛ نيرومنديت بعد از ناتوانى و ناتوانيت پس از نيرومندى؛ بيماريت بعد از تندرستى و تندرستيت پس از بيمارى؛ خرسنديت بعد از خشم و خشمت پس از خرسندى؛ اندوهت بعد از شادى و شاديت پس از اندوه؛ دوستيت بعد از دشمنى و دشمنيت پس از دوستى؛ تصميمت بعد از درنگ و درنگت پس از تصميم؛ خواهشت بعد از نخواستن و نخواستنت پس از خواهش؛ تمايلت بعد از هراس و هراست پس از تمايل؛ اميدت بعد از نوميدى و نوميديت پس از اميد؛ به همين ترتیب پشت سر هم قدرت خدا كه در وجودم بود و نمی‌توانستم آن‌ها را انكار كنم را بر می‌شمرد كه یقین کردم به زودى در اين مباحثه بر من غالب خواهد شد».(1)

نکته اول: این روایت گویای علم غیب امام به «مافی الضمیر» و درون آدمی است.
نکته دوم: در این مناظره امام صادق (علیه السلام) براى اثبات وجود خداوند متعال و ظهور و آشكارى او، آثار قدرت خدا در وجود خود ابن ابى العوجاء که از همه چيز به او نزديك‌تر است را گواه می‌گيرد؛ با اين بيان كه پيدا شدن انسان و پيرى و ناتوانى و شادى و خشم و ده‌ها حالت ديگرى كه يكى پس از ديگرى بر انسان عارض می‌شود، خود انسان می‌داند كه از اختيار او خارج است و خود او علت اين حوادث و آثار نيست، پس علت ديگرى دارد و آن جز اراده و مشيت خداوند حى و توانا نیست. پس چگونه پنهان است كسى كه آثار قدرتش ساعت به ساعت در جان انسان هويدا و روشن است.

پي‌نوشت:
(1). الكافي، ج‏1، ص 74.