محرومیت فرزندان از سرپرستی مشترک پس از فروپاشی خانواده، آنها را از بسیاری مواهب و مزایای خانواده محروم می‌کند و اثرات جبران‌ناپذیری بر آنها باقی می‌گذارد.
محرومیت فرزندان از سرپرستی مشترک پس از فروپاشی خانواده: اسلام به عنوان دین اخلاق‌مدار، اهتمام فراوانی به شکوفایی و پرورش فضایل اخلاقی در انسان‌ها دارد. تأکید مکرر قرآن کریم بر اخلاق حتی در خصوص طلاق نیز بیانگر اهمیت این موضوع است؛ چرا که طلاق زیبا، جز در پرتو آراسته بودن فضایل اخلاقی قابل تحقق نیست: «فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ؛[1] یا به طرز صحیحی آنها را نگاه دارید (و آشتی کنید)، و یا به طرز پسندیده‌ای آنها را رها سازید!»
همچنین نکوهش آسیب‌رسانی همسران به یکدیگر به عنوان یک قاعده کلی قبل و بعد از طلاق تأکید دارد: «أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ؛[2] آنها [زنان مطلّقه] را هر جا خودتان سکونت دارید و در توانایی شماست سکونت دهید؛ و به آنها زیان نرسانید تا کار را بر آنان تنگ کنید (و مجبور به ترک منزل شوند.»
ترغیب افراد به ویژه همسران به رعایت فضایل اخلاقی همچون عطوفت و گذشت: «وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى؛[3] و گذشت کردن به تقوا و خدا پرستی نزدیکتر است.» و تأکید بر مشورت و همفکریِ پسندیده میان زن و مرد طلاق گرفته در امور مربوط به فرزندان، از جمله سفارش‌های قرآن کریم در این زمینه است: « وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ؛[4] و (در کار فرزند) میان خود به نیکی مشورت و سازش کنید.»
در این نوشتار تلاش داریم تا به نقش زن و مرد نسبت به یکدیگر و محرومیت فرزندان از سرپرستی مشترک پس از رویداد طلاق اشاره نماییم.
پذیرش موقعیت جدید با استفاده از شیوه‌های شناختی و عاطفی
وظیفه مهم زن و مرد پس از طلاق، کنار آمدن با سردرگمی ناشی از این پدیده است. آنان باید با استفاده از شیوه‌های شناختی و عاطفی به سازگاری مطلوبی نائل گردند.[5] آنها برای تنظیم عواطف می‌توانند به فعالیت‌های سرگرم‌کننده روزانه بپردازند؛ مسافرت تفریحی، ورزش مداوم و گسترش روابط با خویشاوندان و دوستان نیز در تنظیم عواطف فرد مؤثر است. در عین حال، فرد باید از لحاظ شناختی، واقعیت زندگی کنونی خود را پس از طلاق به خوبی درک کند.
تقویت پیوندهای اجتماعی و حمایت‌های همه‌جانبه
راهکار دیگر اسلام در این زمینه، تقویت پیوندهای اجتماعی شامل روابط خویشاوندی، دوستی و همسایگی از طریق تأکید بر ارزش‌هایی مانند صله ارحام، رسیدگی به همسایگان و همدردی اهل ایمان با یکدیگر است. حضور مؤثر خویشاوندان، دوستان و همسایگان در کنار فرد طلاق گرفته و حمایت‌های مالی، عاطفی و مراقبتی آنان از وی و فرزندانش، نقش بسیار مهمی در کاهش عوارض منفی طلاق ایفا می‌کند.[6] کانون مدرسه به ویژه معلمان و مشاوران متعهد و دلسوز نیز می‌توانند نقش مهمی در حمایت از کودکان در سازگاری با شرایط پس از طلاق و رفع نیازهای عاطفی آنان داشته باشند. [7]
توجه به نیازهای فرزندان پس از طلاق
بهداشت روانی فرزندان پس از طلاق به عواملی مانند سلامت روانیِ سرپرستی که حضانت کودک را به عهده می‌گیرد، بستگی دارد. سلامت عاطفی و روانی سرپرست و سازگاری مناسب او با محیط و شرایط پس از طلاق در حمایت او از کودک در برابر استرس‌ها و تضادهای ناشی از طلاق بسیار مرثر است. خصوصیات کودک مانند سن، حالات عاطفی و جنسیت نیز در این امر اهمیت دارد. نکته مهم، همکاری پدر و مادر و حمایت از یکدیگر در سرپرستی فرزند است. آنان باید نقش والدینی خود را از نقش همسری تفکیک نمایند. از دیدگاه اسلام، مسئولیت والدین با طلاق ساقط نمی‌شود و آنان باید با مشورت و همفکری به امور فرزند خویش رسیدگی کنند.
برای این منظور والدین باید از نقش یکدیگر در رفع نیازهای کودک حمایت کنند. برای نمونه، اگر مادر مربی اوست، پدر این نقش او را تأیید کند یا مادر زمانهایی را برای فرزند در نظر بگیرد که با پدر تعاملات عاطفی داشته باشد. علاوه بر این تضعیف و بی‌اعتبار کردن یکدیگر، نتایج ناخوشایندی بر فرزندان خواهد گذاشت. بچه‌ها به دلیل رابطه عاطفی شدید با پدر و مادر، بدگویی یکی از آنها را از طرف مقابل، در حقیقت بدگویی هر یک از آنان نسبت به خود تلقی می‌کنند؛ زیرا از لحاظ روانی، پدر و مادر را جزئی از شخصیت خویش می‌دانند. پدر و مادر نیز باید بپذیرند که بین احساسات خود نسبت به همسر سابق و احساسات کودک نسبت به او تفاوت بگذارند.
تقویت نقش پدر پس از طلاق
اسلام مسئولیت اصلی سرپرستی کودک را به عهده مرد می‌گذارد. مطابق قانون، حضانت فرزندان تا هفت سالگی به عهده مادر است. پدران باید از فرزند در هر صورت به ویژه از نظر مالی حمایت کنند، سرپرستی و کمک در امور مختلف او نیز برعهده آنهاست. بر اساس مطالعات، یکی از مهم‌ترین ملاک‌های ارزشیابیِ میزان سازش‌پذیری کودک با محیط پس از طلاق، میزان فعالیت پدر در صحنه زندگی وی است. پدر باید ابراز توجه، محبت و تعامل‌های عاطفی را نسبت به کودک استمرار دهد، در جهت رشد اجتماعی و اخلاقی او تلاش کند، از وضعیت تحصیلی و اوقات فراغت او اطلاع کافی داشته باشد و زمانهایی را با وی بگذراند و به تفریح همراه با وی و رفع نیازهای روانی و مادی او اهتمام ورزد.
پی‌نوشت
[1]. سوره بقره: آیه 231.
[2]. سوره طلاق: آیه 6.
[3]. سوره بقره: آیه 237.
[4]. سوره طلاق: آیه 6.
[5].روانشناسی سلامت، ج2، ص 570.
[6]. خانواده در اسلام، ص 215.
[7]. اصول و مبانی بهداشت روانی، ص 118.