عقل آدمی همواره باید آزاده بوده و به دنبال حق و حقیقت باشد تا به موقع نیاز با پیروی از حق، در صحنه بتواند نقش آفرینی لازم را داشته باشد.
درسهای حادثه کربلا به قدری است که اگر بگوئیم، سالها باید متفکران اسلامی درباره آن به تحقیق و پژوهش بپردازند؛ تا عبرت‌های آن روشن شود، بیراه نگفته ایم. اما در میان درسهای عاشورا، مسئله‌ای مهم به چشم می خورد، آنهم به چالش کشیده شدن عقل توسط جبهه کفر است.
همیشه عقل چراغ راه سعادت بشر بوده و از آن در ادبیات دینی به حجت درونی تعبیر می شود که به وسیله حجت بیرونی (انبیاء، ائمه و نائبین آنها) بال و پر می یابد. اما چرا لشکر یزیدی آن سعادت بزرگِ همراهی با معصوم و ضمانت جنت برین را به مشتی درهم و دینار فروختند؟ مگر نه اینکه عزت ابدی در همراهی با فرزندان رسول خدا بود؟ مگر نه اینکه دفع ضرر محتمل بحث عقلی است؟ آیا احتمال نمی دادند همراهی با عمر سعد و ابن مرجانه ملعون، باعث عذاب آخرت آنها بشود؟
مگر حسنین علیهماالسلام زینت دوش نبی نبودند؟ مگر حضرت در کربلا با اصحابشان به امر خدا علیه طاغوت قیام نکرده بودند؟ چرا دستگاه تحلیل آنها لنگ زد؟ جواب همه پرسش ها در کلام نورانی خود امام حسین (ع) است که فرمودند: «لا يَكمُلُ العَقلُ إلاّ بِاتِّباعِ الحَقِّ؛ عقل، جز با پيروى از حق، كامل نمى‌شود.»[۱]
نکاتی ناب که از دل این کلام حضرت می‌توان بیرون کشید:
1) اولین نکته، نقصان تمامی عقول است؛ مادامی که در کیل حق سنجیده نشوند. عقل برای تکامل خود ناچار به پیروی از حق می باشد.
2) از این حدیث به دست می آید، حق در دسترس عقل است که حضرت شرط کامل شدن آن را به پیروی منوط کرده است.
3) معلوم می شود همانگونه که حق مراتبی دارد هر میزان از پذیرش حق نیز باعث تکامل مرحله به مرحله عقل می شود. در خوشبینانه ترین حالت، عقلِ سپاه یزیدیان در محدوده اعمال فردی مانند نماز، کامل شده بوده ولی از جنبه ولایت پذیری و تسلیم جانشینان خدا بودن، ناقص بود و در این مرحله متوقف شدند.
4) هرگاه جمله منفی(جملاتی که با "لا" ویا "ما" شروع شوند) همراه ادات استثناء(الا) بیاید افاده حصر می کند؛ یعنی این است و غیر این نیست. در این حدیث نورانی حضرت تنها راه تکامل عقل را تبعیت از حق می داند و لاغیر. پس معلوم می شود نشان عقل کامل؛ اوج مراتب پیروی از حق می باشد. بنابراین طاغوتیان و ستمگران هیچ گاه دارای عقل کامل نخواهند بود، چون آنها در نقطه مقابل این شرط ایستاده اند.
5) حضرت در خلال این حدیث نکته بسیار ظریفی را نیز مطرح می کند. اینکه تکامل عقل را به ''تبعیت و پیروی'' مشروط کرده نه ''حق آفرینی''! یعنی حق باید توسط عده ای ذی حق که منشا ''حق'' هستند به عقول بشر ارائه شود و سپس عقلها به وسیله تبعیت از آن حق، به تکامل و رشد برسند.
در حادثه کربلا این مطلب کاملا مشهود است؛ امام حسین به عنوان کسی که حق ظاهر و باطن و اول و آخر از ناحیه آنهاست به عقلای عالم اعلام مسیر صحیح پیمودن حق را می کند ولی در مقابل سپاه نابخرد یزیدی به این دعوت ولی خدا، بی اعتنایی می کنند.
به هر حال عقل آدمی همواره باید آزاده بوده و به دنبال حق و حقیقت باشد تا به موقع نیاز به پیروی از حق در صحنه بتواند نقش آفرینی لازم را داشته باشد.
پی نوشت:
1 ) نزهة الناظر، صفحه ۸