مقصر گناه شیطان در عدم سجده به آدم انتخاب بد و سوء استفاده او از نعمت اختیار بود. اینکه مقصر گناه ابلیس را وجود نور اهل بیت علیهم‌السلام در صُلب حضرت آدم بدانیم، ادعای بهانه‌جویانه است و لوازم عقلی فاجعه‌باری بدنبال دارد.
خداوند متعال ماجرای خلقت حضرت آدم علیه‌السلام و دستور عمومی برای سجده فرشتگان به ایشان را نقل می‌فرماید.[1] ابلیس بااینکه از فرشتگان محسوب نمی‌گردید و از جنیان بود، به خاطر جایگاه ویژه‌ای که در درگاه الهی یافته بود، مخاطب این دستور قرار گرفته است، اما او از سجده بر آدم علیه‌السلام خودداری کرد و به عذاب ابدی دچار شد.[2]
پیرامون این دستور الهی سؤالات فراوانی طرح‌شده است. یکی از سوالات چالشی، علت این دستور الهی بوده است. آیا مقصود، تجلیل از مقام حضرت آدم علیه‌السلام و نشان دادن برتری ایشان نسبت به فرشتگان و ابلیس بوده است؟ آیا تجلیل شامل همه انسان‌ها بوده و یا مختص به اولین انسان می‌باشد یا خضوع و خشوع در برابر گروهی از انسان‌ها مقصود و هدف این دستور بوده است؟
بنا بر روایات شیعیان سجده بر آدم علیه‌السلام دستور الهی بوده و مقصود اصلی از سجده، تجلیل و احترامِ گروه خاصی از اولیاء خداوند (اهل‌بیت علیهم‌السلام) بوده است. از امام رضا علیه‌السلام روایت‌شده که وجود نورانی اهل‌بیت علیهم‌السلام در صلب حضرت آدم، دلیل دستور به سجده بوده است. «اِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ آدَمَ فَأَوْدَعَنَا صُلْبَهُ وَ أَمَرَ الْمَلائِكَةُ بِالسُّجُودِ لَهُ تَعْظِيماً لَنَا وَ إِكْرَاماً وَ كَانَ سُجُودُهُمْ لِلَّهِ تَعَالَى عُبُودِيَّةً وَ لآِدَمَ إِكْرَاماً وَ طَاعَةً، لِكَوْنِنَا فِي صُلْبِهِ، فَكَيْفَ لَا نَكُونُ أَفْضَلُ مِنِ الْمَلائِكَةِ وَ قَدْ سَجَدُوا لآِدَمَ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ»؛[3] «همانا خداوند تبارک‌وتعالی آدم را خلق کرد و ما را در صُلب او به ودیعه نهاد و به فرشتگان دستور داد تا به خاطر تکریم و اطاعت به آدم سجده کنند؛ زیرا ما در صُلب او بودیم، پس چگونه ما از فرشتگان برتر نباشیم درحالی‌که تمام فرشتگان بدون استثناء بر آدم سجده کردند».
آیا ازاین‌جهت می‌توان مقصر نافرمانی شیطان را اهل‌بیت علیهم‌السلام دانست؟!! آن هم با این بهانه که اگر وجود نورانی اهل‌بیت علیهم‌السلام در صلب آدم علیه‌السلام نبود، دستور به سجده هم نبود و ابلیس نافرمانی نمی‌کرد؟!
پاسخ روشن است، اگر این‌گونه استدلال درست باشد، نعوذبالله باید مقصر اصلی را خود خداوند دانست که خلق کرد و دستور به سجده داد. علاوه بر اینکه اگر این حرف درست باشد با این بهانه می‌توان مقصر تمام گناهان را خداوند دانست؛ زیرا اگر خدا از کارهای زشت و حرام نهی نمی‌کرد، گناهی صورت نمی‌گرفت.
اساساً نگاه غلط به فلسفه خلقت و معنای گناه، باعث چنین نتایج مضحکی می‌گردد که لازمه آن تعطیلی گناه، ثواب، هدایت و گمراهی است. خداوند موجودات مختار را آفرید تا با اختیار خود در بوته آزمایش‌ها قرار بگیرند و بیشترین کمال و رشد از مجموع اختیارات بشر حاصل شود.
جواب حلی در این مسئله توجه به اختیار انسان، جنیان و موجودات مختار دیگر است. اختیار در عملکردها ایجاد مسئولیت می‌کند و موجود مختار مسئول اعمال خویش است. ابلیس نیز نعمت اختیار را که خداوند به او اعطا کرده بود، در جهت نافرمانی و تکبر به‌کار بست و مقصر گمراهی او، انتخاب بد و سرپیچی خودش است.
پی‌نوشت:
[1]. سوره کهف، آیه50.
[2]. سوره بقره، آیه34.
[3]. العروسی الحویزی، عبدعلی، نور الثقلین، چاپ چهارم، اسماعیلیان، 1415ق، ج1، ص58.