بسم الله الرحمن الرحيم
بسیاری از اکتشافات و اختراعات بشری در طول قرن‌های متمادی توسّط انسانهایی اتّفاق افتاده که بعضاً اعتقادی به وجود خدا یا به پیامبری پیامبر اكرم یا به امامت ائمّه اطهار نداشته‌اند. با توجّه به اینکه اختراعات این افراد خدمات بسزایی به بشریّت انجام داده و جان بسیاری از انسانها را نجات داده است، آیا در روز قیامت به این افراد پاداشی تعلّق خواهد گرفت؟
آیا اشخاصی چون ادیسون و پاستور که عمر خود را در راه خدمت به بشریّت صرف کرده اند به بهشت راهی دارند؟
از منظر اسلام، خودِ عمل به تنهائى كافى نيست، بلكه عمل به ضميمه، محرِّك و انگيزه آن ارزش دارد، یعنی نیّت و قصد انجام دهنده یک کار نیز بسیار مهم است. چه بسا افرادی که با هزینه های هنگفت به ساخت مدرسه یا بیمارستان می‌پردازند و تظاهر به خیرخواهی می‌کنند امّا زير اين پوشش مطلب ديگرى نهفته شده است و آن حفظ مقام يا مال و ثروت يا جلب توجه عوام، و تحكيم منافع مادى خود، و يا حتى دست زدن به خيانتهائى دور از چشم ديگران است![1]
در مقابل ممکن است شخصی با یک کار کوچک با انگیزه ای صد در صد انسانی بتواند مقام بالاتری نزد خداوند کسب کند.
«وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُولَـئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ[بقره/82]؛ و آنان که ايمان آورده اند و کارهای شايسته کرده اند ، اهل بهشتند و در، آن جاويدان.»
بنابر این خیر خواهانه بودن انگیزه این مخترعین و مکتشفین باید مورد بررسی قرار گیرد و با توجّه به اینکه نیّت و انگیزه مطلبی است سرّی و درونی، غیر از خداوند کسی بر حقیقت آن واقف نیست:
«إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ [مائده/7]؛ خدا به آنچه در دلها می گذرد آگاه است.»
برخی از این مخترعات در جهت تخریب جوامع بشری بوجود آمده‌اند. از قبیل اختراعات مربوط به زمان جنگهای جهانی که هر چند بعدها منافعی برای نوع بشر پیدا کردند امّا نیّت خیرخواهانه‌ای از تولید آنها وجود نداشته است.
برخی دیگر از این نوآوریها، برای رسیدن به اهداف مادّی یا کسب شهرت بوجود آمده‌اند. نشانه اين طرز تفكر همان است كه اگر ببينند آن درآمد يا بيشتر از آن از طرقى كه مضرّ به حال جامعه است تامين مىشود (مثلًا در صنعت داروسازى بيست درصد سود مىبرند و در هروئين سازى 50 درصد) اين دسته خاص، دومى را ترجيح مىدهند.
مسلّماً این دو گروه با تلاش به همان هدف خواهند رسید و به دنبال پاداش اخروی هم نیستند.
گروه دیگری از این دانشمندان انگیزه‌های بشر دوستانه یا (در صورت موحّد بودن) انگیزه‌های الهی داشته‌اند.
تلاش چنین افرادی بدون پاداش نخواهد ماند و طبق ادلّه عقلی و نقلی فراوانی به این افراد نیکوکار (ولو بدون اعتقاد به خدا) تخفیف مجازات داده خواهد شد:
« اِنَّ اللَّه لايُضِيعُ اَجْرَ الْمُحْسِنِينَ[توبه/120]؛ خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌سازد.»
«فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَراً يَرَهُ[زلزلة/7و8]؛ هركس به اندازه سنگينى ذرهاى كار نيك كند آن را مىبيند و هركس به مقدار ذرهاى كار بد كند آن را خواهد ديد.»
در روایتی از على بن يقطين از امام كاظم (عليه‌السلام) مىخوانيم: «در بنى اسرائيل مرد با ايمانى بود كه همسايه كافرى داشت، مرد بى ايمان نسبت به همسايه با ايمان خود نيك رفتارى مىكرد، وقتى كه از دنيا رفت خدا براى او خانهاى بنا كرد كه مانع از گرماى آتش شود... و به گفته شد اين به سبب نيك رفتاريت نسبت به همسايه مؤمنت مىباشد»[2]
همچنین از پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله) درباره عبداللَّه بن جدعان كه از مشركان معروف جاهليت و از سران قريش بود چنين نقل شده: «كم عذابترين اهل جهنم اين جدعان است، سؤال كردند يا رسول اللَّه چرا؟ فرمود: اِنَّهُ كَانَ يُطْعِمُ الطَّعَامَ: «او گرسنگان را سير مىكرد»[3]
در حدیث ديگرى نقل شده كه پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌و‌آله) به عدى بن حاتم (فرزند حاتم طائى) فرمود: دَفَعَ عَنْ اَبِيكَ الْعَذَابَ الشَّدِيدِ بِسِخَاءِ نَفْسِهِ: «خداوند عذاب شديد را از پدرت به خاطر جود و بخشش او برداشت»[4]
نکته: در پایان توجه به این نکته لازم است که در روایات بسیاری، ایمان و یا ولایت، شرط قبولی اعمال یا ورود به بهشت قرار داده شده است امّا این روایات دلیلی بر بی پاداش بودن این اعمال نیک نخواهد بود. "قبولِ عمل" مرتبه بالاتری است.[5]
-------------------------------------------------------------------------
پي نوشت:
[1]. مثلاً از این طریق از معافیّت‌های مالیاتی در فعافیت‌های اقتصادی خود استفاده می‌کنند.
[2]. بحارالانوار ج 3 چاپ كمپانى صفحه 377.
[3]. بحارالانوار ج 3 چاپ كمپانى صفحه 382.
[4]. سفينة البحار جلد 2 صفحه 607.
[5]. خلاصه و بازنویسی: تفسير نمونه 10/ 313.
اللهم صلّ علي محمّد و آل محمّد و عجّل فرجهم