غیظ و خشم یکی از نعمت‌های خداوند متعال است که خداوند این قوای نفسانی را برای این در وجود انسان قرار داده است که انسان بتواند با این قوا از خودش و باورهایش دفاع کند اما اگر انسان غیظ و خشم را کنترل نکند تبعات بسیار بدی را در پی خواهد داشت. در این بخش به ادامه روش‌های کظم غیظ از منظر آیات قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام می‌پردازیم.
یکی از مهم‌ترین روش‌های کظم غیظ این است که انسان غذایی که می‌خورد را اصلاح کند چرا که تغذیه انسان هم در خلق و خوی او موثر است، از جمله مواد غذایی که موجب آرامش در انسان می‌شود و خشم و غیظ را از انسان دور می‌کند می‌توان به فرآورده‌های شیر و لبنیات و نیز مصرف سبزیجات به همراه غذا اشاره کرد در عوض مصرف فست فودها و مواد غذایی صنعتی و حاضری که در بسیاری از ساندویچی‌ها و فست فودها و رستوران‌ها موجود است موجب تغییر در خلق و خوی انسان و پایین آمدن آستانه تحمل در آنها می‌شود چرا که این غذاها لبریز از مواد مصنوعی و تاریخ مصرف گذشته است، در روایات بسیاری در مورد نقش تغذیه انسان‌ها در خلق و خوی آنها اشاره شده است چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «عَلَيْكُمْ بِالزَّيْتِ فَإِنَّهُ يَكْشِفُ اَلْمِرَّةَ وَ يَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ يَشُدُّ اَلْعَصَبَ وَ يَذْهَبُ بِالْإِعْيَاءِ وَ يُحَسِّنُ اَلْخُلُقَ وَ يُطَيِّبُ اَلنَّفْسَ وَ يَذْهَبُ بِالْغَمِّ.»[۱] «بر شما باد به زيتون،كه سوداء را خوب كند،و بلغم را بر طرف نمايد،و اعصاب را محكم و قوى گرداند،و ضعف و ثقل را (از معده)مى‌برد،و اخلاق را نيكو مى‌سازد،و اندوه را از ميان بر مى‌دارد.»
و نیز امام رضا علیه السلام در مورد تاثیر روغن زیتون در خلق و خوی انسان می‌فرمایند: «نعم الطعام الزیت یطیب النکهه ویذهب بالبلغم ویصفی اللون ویشد العصب و یذهب بالوصب ویطفی الغضب»[۲] روغن زیتون، خوب طعامی است که دهان را خوش بو می کند، بلغم را می برد، رنگ پوست را درخشنده می نماید، عصب را نیرومند وبیماری را نابود می کند وخشم را فرو می نشاند».
یکی از غذاهایی که استفاده از آن موجب بهبود خلق و خو و فرو نشاندن خشم می‌شود گوشت دراج است حضرت امام صادق علیه السلام در این مورد می‌فرمایند:«مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَقِلَّ غَيْظُهُ فَلْيَأْكُلْ لَحْمَ اَلدُّرَّاجِ»[۳] «کسی که دوست دارد خشم او کم شود گوشت درّاج بخورد»، دراج پرنده‌ای شبیه به کبک است که گوشت آن بسیار خوشمزه و لذیذ است این پرنده که شبیه به بلدرچین است خوردن مداوم گوشت لذیذ و بسیار خوشمزه آن موجب می‌شود که کسی که سنگدل است دلش نرم شود و ضعف اعصابش و تندخویی‌هایش و مشکلات و ناراحتی‌های روانی او نیز کم شود.
و نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مورد تاثیر گوشت دراج بر خلق و خو می‌فرمایند:«إِذَا وَجَدَ أَحَدُكُمْ غَمّاً أَوْ كَرْباً لاَ يَدْرِي مَا سَبَبُهُ فَلْيَأْكُلْ لَحْمَ اَلدُّرَّاجِ فَإِنَّهُ يَسْكُنُ عَنْهُ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ.»[۴] «هر گاه یکی ازشما درخود غم و نگرانی نداشت، برای رفع آن گوشت دراج بخورد؛ چون که با این کار وبه خواست خدا – نگرانی وناراحتی اش فروکش می نماید»
و نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:«عَلَيْكُمْ بِاللَّحْمِ فَإِنَّ اَللَّحْمَ يُنْمِي اَللَّحْمَ وَ مَنْ مَضَى لَهُ أَرْبَعُونَ صَبَاحاً لَمْ يَأْكُلْ لَحْماً سَاءَ خُلُقُهُ وَ مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ فَأَطْعِمُوهُ اَللَّحْمَ وَ مَنْ أَكَلَ شَحْمَةً أَنْزَلَتْ مِثْلَهَا مِنَ اَلدَّاءَ»[۵] «برشما باد به خوردن گوشت، چون که گوشت، گوشت می آورد. هر کس چهل روز بر او بگذرد و در آن فاصله گوشت نخورده باشد، بدخلق خواهد شد. و هر کس بد خلق شد، به او گوشت بخورانید»
و نیز می‌فرمایند: «عَلَيكُم بِاللَّحمِ ؛ فَإِنَّهُ مَن تَرَكَ اللَّحمَ أربَعينَ يَوماً ساءَ خُلُقُهُ ، ومَن ساءَ خُلُقُهُ عَذَّبَ نَفسَهُ ، ومَن عَذَّبَ نَفسَهُ فَأَذِّنوا في اُذُنِهِ»[۶] «گوشت بخوريد ؛ زيرا هر كس چهل روز گوشت نخورد ، اخلاقش بد مى شود و هر كس بداخلاق شود ، خويشتن را زجر و شكنجه مى دهد و هر كس خويشتن را شكنجه داد ، در گوش او اذان بگوييد»
یکی دیگر از غذاهایی که در روایات معصومین علیهم السلام تاکید زیادی بر خوردن آن برای بهبود خلق و خو می‌شود کشمش است چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در مورد خوردن کشمش می‌فرمایند:«علیکم بالزبیب فانه یطفیء المره ویاکل البلغم ویصح الجسم ویحسن الخلق ویشد العصب و یذهب بالوصب»[۷] «به شما سفارش می شود به خوردن مویز (کشمش)؛ چون که صفرا را خاموش می کند، بلغم را می برد، به بدن سلامتی می بخشد، خلق را نیکو، عصب را قوی وبیماری را نابود می کند».
و نیز می‌فرمایند: «علیکم بالزبیب فانه یکشف المره ویذهب بالبلغم ویشد العصب ویذهب بالاعیاء ویحسن الخلق ویطیب النفس ویذهب بالغم»[۸] «به شما سفارش می شود به خوردن مویز(کشمش) که صفرا را آشکار می کند، بلغم را می برد، عصب را نیرومند می کند، خستگی را می برد، خلق را نیکو می کند و نفس را پاکیزه می دارد واندوه و افسردگی را می زداید».
و نیز حضرت امام علی علیه السلام در مورد تاثیر خوردن کشمش بر خلق و خوی انسان می‌فرمایند: «الزبیب یشد القلب ویذهب بالمرض ویطفی الحراره ویطیب النفس … .ویذهب بالغم ویطیب النفس»[۹] «کشمش، قلب را تقویت و بیماری را دور می کند، حرارت را فرو می نشاند، نفس را پاکیزه می کند، اندوه و افسردگی را می زداید و نفس را پاکیزه می دارد».
یکی دیگر از روش‌های کظم غیظ این است که زمانی که خشم بر انسان غلبه می‌کند استعاذه کند و به خداوند متعال پناه ببرد و با اذکاری همچون اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و لا حول و لا قوه الا بالله آتش غیظ و خشم را خاموش کند، و یا اینکه در همان هنگام با آب سرد وضو بگیرد یا با آب سرد غسل کند و اگر در زمان غلبه کردن خشم و غیظ این راهکار به ذهنش نرسید اطرافیانش به او یادآوری کنند که با آب سرد غسل کند و یا اینکه وضو بگیرد چنانچه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در این مورد می‌فرمایند: «اِذا غَضِبَ اَحَدُکُمْ فَلْیَتَوَضَّاءْ بِالْماءِ الْبارِدِ، فَاِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النّارِ.»[۱٠] «هرگاه یکی از شما را خشم فرا گرفت، با آب سرد وضو بگیرد، زیرا خشم از آتش است.»، و همچنین یکی دیگر از روش‌های کظم غیظ تاثیر اطرافیان آن فرد در کنترل میزان خشم اوست بدین گونه که اطرافیان فردی که خشم بر او غلبه کرده است باید در مورد اینکه اِعمالِ خشم می‌تواند چه عواقب و خسارات بسیار زیادی را به او و طرف مقابلش متحمل کند به او هشدار و تذکر دهند. چنانچه می‌گویند پادشاهان بنی اسرائیل عادتی برای کنترل خشم خود داشتند که در نزد خودشان حکیم‌هایی دانا بودند که صحیفه‌ای با خودشان داشتند برای اینکه هرگاه پادشاه غیظناک و خشمگین می‌شدند در آن هنگام آن حکما صحیفه را به دست پادشاهان می‌دادند که در آن صحیفه نوشته شده بود که بر زیر دستانت رحم کن و از مرگ بترس و هیچ وقت روز جزا را فراموش نکن و وقتی پادشاهان بنی اسرائیل آن صحیفه را می‌دیدند خشم و غیظشان فروکش می‌کرد. پس بهترین راهکار برای کنترل خشم این است که اطرافیانی که فرد خشمگین را فرا گرفته‌اند او را به کنترل خشمش راهنمایی کنند و در همین زمینه او را یاری کنند و به او این نکته بسیار مهم را متذکر شوند که پس از اِعمالِ خشم و عصبانیت پشیمانی بسیار سختی در انتظار او هست و یا اینکه در محل سکونتشان و یا محل کارشان یک آیه قرآن و یا حدیث از ائمه اطهار علیهم السلام در مورد کظم غیظ و کنترل خشم نصب کنند که با خطی بسیار واضح و زیبا و شیوا نوشته شده باشد. یکی از آیات بسیار زیبایی که در مورد کظم غیظ است و بهتر است در محل کار یا محل سکونت نصب شود عبارت است از:«وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»[۱۱] «و خشم خود را فرو می‌برند؛ و از خطای مردم درمی‌گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد».
پی نوشت
[۱] وسائل الشیعه، محمد بن حسن حر عاملی، جلد ۱۷، صفحه ۱۲
[۲] مکارم الاخلاق، صفحه ۹۰
[۳] الکافی، جلد ۶، صفحه ۳۱۲
[۴] مکارم الاخلاق، صفحه ۱۶۱
[۵] عیون اخبار الرضا، جلد ۱۷، صفحه ۴۱
[۶] کافی، جلد۶، صفحه ۳٠۹
[۷] مکارم الاخلاق، صفحه ۱۷۵
[۸] بحار الانوار، جلد۶۳، صفحه ۱۵۱
[۹] مکارم الاخلاق، صفحه ۱۷۵
[۱٠] محجة البیضاء، جلد ۵، صفحه ۳٠۷
[۱۱] سوره آل عمران، آیه ۱۳۴