تقوا ابزاری برای تزکیه نفس

بسم الله الرحمن الرحیم

تقوا ابزاری برای تزکیه نفس

تزکیه نفس برنامه ای عملی مرتبط به اصلاح نفس و به معنای  تربیت نفس در جهت صفات و فضائل اخلاقی و تنزیه نفس از رزائل اخلاقی و صفات ناپسند است.[1]اخلاق اسلامی بر اساس تزکیه و تقویت بنیه معنوی و فضایل نفسانی و ارزش های والای انسانی نهاده شده است.[2]و به تعبیر ملا احمد نراقی اخلاق اسلامی به مثابه طبی است که وظیفه ی تشخیص ودرمان امراض روحی را برعهده دارد و طبابت اخلاق اسلامی صرفا از طریق ابزار تزکیه نفس امکان پذیر خواهد بود.[3]

در اهمیت تزکیه نفس باید گفت که؛ نفس انسان بالذات جوهر لطیف و پاک و ملکوتی است، و چون وابسته به و متعلق بعالم ماده می شود؛ قهرا محدودیت بشر و فقر و احتیاج و آلودگی پیدا می کند، آری نفس لطیف و پاک برای رفع احتیاجات بتدریج علاقه م محبت بمحیط زندگی ظاهری و جسمانی خود پیدا می کند و در اثر این علاقه، زندگی روحی و عیش معنوی، فراموش و متروک گشته غرق حیات دنیا می شود. در  اینجا مسیر و راه اصیل انسانیت عوض شده و چنان در محیط تاریک و تنگ دنیا فرو میرود که به کلی از خط سیر اصلی و برنامه سعادت و  از جهان نور وسیع و لقاء الله غافل می شود.[4]در اینجاست که تزکیه نفس برای برگشت به اصل خویش و پیراسته شدن به صفات الهی و دوری از رزائل اخلاقی، امری ضروری و حیاتی جلوه می کند.

تزکیه نفس محوری ترین مسئله در ادیان آسمانی خصوصا دین اسلام می باشد و در آیات بسیاری، از تزکیه نفس به عنوان هدف از بعثت انبیاء عنوان شده[5] و هدایت و رستگاری انسانها در آن منحصر شده است،خداوند متعال در بیان تزکیه نفس به عنوان اصلی محوری در بعثت انبیاء می فرماید: «كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ».[6]همان گونه كه براى هدايت شما پيامبرى از خودتان در ميان شما فرستاديم؛ تا آيات ما را بر شما بخواند؛ و شما را پاكيزه سازد؛ و به شما، كتاب و حكمت بياموزد؛ و آنچه را نمى‌دانستيد، به شما ياد دهد.

خداوند متعال در سوره ی شریفه آل عمران می فرماید: « لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ».[7]خداوند بر مؤمنان نعمت بزرگى بخشيد، هنگامى كه در ميان آنها، پيامبرى از خودشان برانگيخت؛ تا آيات او را بر آنها بخواند، و آنها را پاكيزه سازد و كتاب و حكمت بياموزد؛ هر چند پيش از آن، در گمراهى آشكارى بودند.

تقوا

تقوا از ماده ی «واو، قاف، یاء»،وقی،  در اصل به معنای دور کردن شی ای به وسیله ی شی ای دیگر است،[8] چنانچه در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است:« اتَّقُوا النَّارَ وَلَوْ بِشِقِ تَمْرَةٍ»[9] آتش را حتی بوسیله ی شاخه ی خرما هم که شده، از خودتان دور کنید ،  معنای صیانت و محافظت.[10]  با توجه به اصل معنایی مذکور، برای تقوی ذکر شده است.خداوند متعال در قرآن کریم فضائل و آثار و کیفیات ممتازی را برای تقوا، نظیر؛ بصیرت پایدار[11]منشأ نزول رحمت و برکت از آسمان و زمین،[12]رزق و روزی بی حساب[13]و امور دیگر،ذکر فرموده است. یکی از بلند ترین تعبیر در قرآن کریم در مورد  تقوی، عنوان «عزم الامور» می باشد، خداوند متعال تقوی و صبر در برابر مشکلات را، تنها عامل پیروزی در آزمایشات الهی مقرر فرموده است؛« لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ».[14]يقين همه شما در اموال و جانهاى خود، آزمايش مى‌شويد! و از كسانى كه پيش از شما به آنها كتاب آسمانى داده شده و از مشركان، سخنان آزاردهنده فراوان خواهيد شنيد. و اگر استقامت كنيد و تقوا پيشه سازيد، شايسته‌تر است؛ زيرا اين استقامت و تقوا از كارهاى مهمّ است.

خصوصیت عزم الامور بودن تقوی موجبات رشد تفکر عقلانی و در نتیجه تزکیه نفس را در انسان ایجاد می کند و انسان در قالب رشد عقلانیت در تفکرات و جهان بینی خود به حالتی پایدار از تزکیه نفس و پاکی آن از هر پلیدی می رسد که در تمامی مراحل زندگی مسیر صحیح را  از غیر صحیح و حق را از باطل تمایز می دهد، خداوند متعال انسان های با تقوا را کسانی میداند که هیچگاه به آنان بدی و اندوهی نخواهد رسید:« وَيُنَجِّي اللَّهُ الَّذِينَ اتَّقَوا بِمَفَازَتِهِمْ لَا يَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ».[15]و خداوند كسانى را كه تقوا پيشه كردند رهايى مى‌بخشد و رستگار مى‌كند؛ هيچ بدى به آنان نمى‌رسد و هرگز اندوهگين نخواهند شد.

در واقع انسان با ابزار تقوا می تواند به تزکیه نفس برسد و مصداق تعلیم کتاب از سوی خداوند متعال شود:« وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ».[16] و شما را پاكيزه سازد؛ و به شما، كتاب و حكمت بياموزد؛ و آنچه را نمى‌دانستيد، به شما ياد دهد.

از مطالب فوق چنین نتیجه گرفته می شود که؛ سعادت ابدی انسان در پاکی نفس سرکش وی از پلیدی ها می باشد و در صورتی انسان می تواند بر نفس خویش فائق آید که از ابزار و قدرت تقوا بهره گیرد، یعنی بستر گناه و نافرمانی ها  را در خود  از بین ببرد و اسیر شهوت و غضب خویش نگردد تا در این صورت به تعادل نفسانی و در نتیجه تزکیه نفس برسد.

[1] مصطفوی،حسن،رسالة لقاء الله، موسسه نشر آثار علامه مصطفوی، ص51.

[2] مهدویکنی، محمد رضا، اخلاق عملی، مسجد مقدس جمکران، ص141.

[3] نراقی،احمد بن محمد مهدی، معراج السعادة، حوزه علمیه اسلامی، ص96.

[4] مصطفوی،حسن،رسالة لقاء الله، موسسه نشر آثار علامه مصطفوی، ص53.

[5] سورة الجمعة: 2؛ سورة آل عمران: 164؛ سورة البقرة: 129و 151.

[6] سورة البقرة : 151

[7] سورة آل عمران: 164.

[8]  ابوالحسین، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، دارالفکر، ج6، ص131

[9] بروجردی، حسین، جامع احادیث شیعه، نشر الصحف، ج8، ص339.

[10] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، ج15، ص401.

[11] سورة الاعراف: 201.

[12] سورة الاعراف: 96.

[13] سورة الطلاق : 2-3.

[14] سورة آل عمران: 186.

[15] سورة الزمر: 61.

[16] سورة البقرة : 151