رِفْق و مدارا

مقدمه: مسلماً جامعه‌ای که ما در آن زندگی می‌کنیم متشکل از گروه‌های سنی گوناگون، اعم از کودک و نوجوان و جوان و میانسال و پیر و به تبع این گروه‌های سنی، متشکل از تفاوت‌های بسیار اساسی در عقاید و باورها و سبک زندگی و سبک تفکر و نگرش و اختلافات سلایق می‌باشد. تمامی این تفاوت‌ها ممکن است به این منجر شود که این گروه‌های گوناگون از افراد جامعه در تعامل با یکدیگر دچار مشکلاتی شوند که یکدیگر را درک نکنند و این عدم درک به مشاجره و نزاع ختم شده به گونه‌ای که به یکدیگر آزار برسانند و برای هم مزاحمت به وجود آورند! مسلماً آنچه که حق طبیعی هر فردی در صورت متحمل شدن آزار و اذیت و مزاحمت از سوی دیگران قلمداد می‌شود، این است که در مقابل آن آزارها و اذیت‌ها و مزاحمت‌ها از خودش دفاع کند. اما اگر فقط به دفاع کردن باشد، پس تمامی جامعه را مشاجره و نزاع پر کرده و دیگر سنگی از سنگ بند نمی‌شود و آن اتحادی که یکی از ارکان بسیار مهم جوامع اسلامی بر مبنای آموزه‌های اسلامی محسوب می‌شود از بین می‌رود. 

بنا بر آموزه‌های اسلامی، درست است که دفاع کردن حق مسلم هر انسان در مقابل آزار و اذیت دیگران محسوب می‌شود، اما آنچه که مهمتر است این است که با کوتاه آمدن و رفق و مدارا، به شعله ورتر شدن این اختلافات و مشاجرات پایان داده و نگذاریم که این اختلافات به دشمنی و عناد و از بین رفتن اتحاد جامعه اسلامی منجر شود. بنابراین اگر انسان مسلمان فضیله اخلاقی بسیار زیبای رفق و مدارا را در خودش ملکه کند، هم می‌تواند خود را از عواقب خطرناک مشاجرات و اختلافات از جمله قتل و یا جراحات و صدمات سنگین هم به خود و هم به طرف مقابلش نجات دهد، و هم می‌تواند از گسترش هرچه بیشتر چرخه خشونت و مخالفت در جامعه اسلامی جلوگیری کند، چنانچه مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام در این مورد می‌فرمایند:«الرِّفقُ يَفُلُّ حَدَّ المُخالَفَةِ»[۱]«نرمش و مدارا، تيزى مخالفت را كُند مى كند». 

از آنجا که رفق و مدارا کمک شایانی به جامعه برای رفع چرخه گسترش هرچه بیشتر خشونت در جامعه اسلامی می‌کند، می‌توان آن را از سرآمد سیاست‌هایی برشمرد که در اتحاد و انسجام جامعه و کنار هم دوام آوردن همه اقشار جامعه در همه سطوح فکری و فرهنگی و عقیدتی، تاثیرات بسزایی دارد، چنانچه مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام می‌فرمایند:«رَأسُ السِّياسَةِ استِعمالُ الرِّفقِ»[۲]«نرمش به خرج دادن، سرآمد سياست است». 

و نیز می‌فرمایند:«نِعمَ السِّياسَةُ الرِّفقُ»[۳]«خوب سياستى است، نرمش و مدارا». 

در واقع می‌توان گفت که تنها با ترویج رفق و مدارا در جامعه است که جامعه اسلامی به صلح و آشتی رسیده و در سایه صلح و آشتی به اتحاد که یکی از مهم‌ترین ارکان جامعه اسلامی است دست می‌یابد، چنانچه مولای متقیان حضرت امام علی علیه السلام می‌فرمایند:«الرِّفقُ يُؤَدِّي إلى السِّلْمِ»[۴]«رفق و مدارا، به صلح و آشتى مى انجامد». 

بنابراین اگر فضیله اخلاقی رفق و مدارا را در وجودمان ملکه کنیم در صورت بروز هرگونه اختلافات و مشاجرات، از خطای طرف مقابلمان چشم پوشی و اغماض کرده و در صورتی که این آزار و مزاحمت ادامه دار باشد، صبر پیشه می‌کنیم. چرا که صبر یکی از بزرگترین فضائل اخلاقی و از بهترین سرآمدهای نهادینه کردن رفق و مدارا در وجودمان است، در این مورد حدیثی است که در آن فردی نزد نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رفت و به او عرضه داشت که همسایه‌ای دارم که مرا مورد اذیت و آزار قرار می‌دهد، نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به او فرمودند:«اِصْبِرْ عَلَى أَذَاهُ وَ كُفَّ أَذَاكَ عَنْهُ»[۵]«بر اذیت او صبور باش و از اذیت او دست نگه دار». 

نتیجه‌گیری: از آنجا که یکی از بزرگترین معضلات جامعه، گسترش چرخه خشونت می‌باشد، باید با ترویج رفق و مدارا و کوتاه آمدن در مقابل اختلافات و مشاجرات از شعله ورتر شدن و گسترش هرچه بیشتر این اختلافات جلوگیری کرد، رفق و مدارا علاوه بر این ثمره اجتماعی، ثمره فردی نیز دارد چرا که فردی که فضیله اخلاقی رفق و مدارا را در وجودش نهادینه و ملکه می‌کند، از رفق و مدارا به عنوان سیاستی پیشگیرانه در مقابل عواقب مشاجرات و نزاع‌ها از جمله قتل و جراحات و صدمات بسیار سنگین برای خود یا طرف مقابلش استفاده می‌کند که او را از این عواقب شوم مصون می‌دارد. اگرچه دفاع کردن در مقابل آزار و اذیت‌های دیگران حق مسلم هر شخصی تلقی می‌شود، اما اگر فقط به دفاع کردن باشد رکن اساسی جامعه اسلامی که اتحاد است از بین می‌رود و دیگر سنگی از سنگ بند نمی‌شود، پس بهترین راهکار این است که با نهادینه کردن رفق و مدارا در وجودمان، نگذاریم که این اختلافات و تفاوت در عقاید و سبک زندگی که به بروز اختلافات و دو قطبی شدن جامعه می‌انجامد، به عناد و دشمنی و مقابل هم قرار گرفتن افراد جامعه اسلامی بی‌انجامد. یکی از بهترین و والاترین سرآمدهای نهادینه شدن رفق و مدارا در وجود انسان‌ها، صبر پیشگی آنها در مقابل آزار و اذیت دیگران است که یکی از بزرگترین فضائل اخلاقی محسوب می‌شود. 

پی نوشت

[۱] تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، صفحه ۵۶۰

[۲] تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، حدیث ۵۲۶۶

[۳] تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، حدیث ۹۹۴۷

[۴] تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، صفحه ۹۰۲

[۵] مكارم الأخلاق، شيخ جليل القدر رضى‌الدين طبرسى، صفحه ۲۲۱، حدیث ۳۲۷