یکی از مهم‌ترین مواردی که موجب اصلاح جامعه اسلامی از ارتکاب سیئات و معاصی و زیر پا گذاشتن عوامل الهی می‌شود، امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد که دارای مراتبی می‌باشد که در این مطلب به بیان آن مراتب می‌پردازیم.
مقدمه: امر به معروف و نهی از منکر دارای دو مرحله است، مرحله اول آن مرحله قولی است که در این مرحله از امر به معروف و نهی از منکر، فرد آمر و ناهی در ابتدا باید با گشاده رویی و مهربانی و دلسوزی و با زبانی نرم به نهی از آن فعل بپردازد، اما اگر این مهربانی و دلسوزی و این زبان نرم حق مطلب را ادا نکرد، می‌تواند به تقبیح آن کار زشت و اعلام اشمئزاز بپردازد و اگر با این نیز پاسخ نگرفت، می‌تواند به تهدید و موارد دیگر روی آورد. مرحله دوم امر به معروف و نهی از منکر، پس از پاسخ نگرفتن از امر و نهی قولی است که در این صورت فرد آمر و ناهی، وقتی می‌بیند که امر و نهی قولی او حق مطلب را ادا نمی‌کند، به امر و نهی فعلی روی می‌آورد که این نیز دارای مراتب گوناگون است که یا برخورد ملایم حق مطلب را ادا می‌کند و یا اگر برخورد ملایم حق مطلب را ادا نکرد، می‌تواند به صورت شدید به امر و نهی بپردازد.
اولین مرحله از امر به معروف و نهی از منکر، مرحله قولی است، یعنی فرد آمر و ناهی در ابتدا با گفتاری بسیار نرم و دلنشین و از سر دلسوزی و محبت و گشاده رویی با فرد خاطی صحبت می‌کند تا او را از انجام رفتار یا فعل منکر باز دارد، نمونه این مرحله از امر به معروف و نهی از منکر در قرآن کریم، در جایی است که خداوند متعال در مورد طغیان و سرکشی‌هایی که فرعون به آن مرتکب شده بود به حضرت موسی علیه السلام و هارون علیه السلام دستور داد که با فرعون با زبانی لین و نرم سخن بگویند و او را از منکرات باز دارند، چنانچه خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:«اذْهَبَا إِلَىٰ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَىٰ، فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَىٰ»[۱]«بروید به سوی فرعون که او سخت به راه طغیان شتافته است، و با او کمال آرامی و نرمی سخن گویید، باشد که متذکر شود یا (از خدا) بترسد (و ترک ظلم کند)».
البته همین نهی قولی نیز دارای مراحل گوناگونی است که اولین مرحله آن همین است که با زبانی نرم و لین و با گشاده رویی و محبت و دلسوزی باشد که اگر این نوع از نهی قولی کارساز نبود و حق مطلب را ادا نکرد، می‌توان حالت‌های دیگری به آن داد مانند زشت شمردن آن کار و رفتار زشت و یا اعلام اشمئزاز و بیزاری از رفتار و کاری که فرد خاطی انجام می‌دهد.
مرحله دوم امر به معروف و نهی از منکر، مرحله فعلی آن است که زمانی انجام می‌شود که امر و نهی قولی کارساز نباشد و حق مطلب را ادا نکند، این مرحله که بالاترین مرحله امر به معروف و نهی از منکر است مانند امر و نهی قولی دارای مراتب گوناگون است، که اولین مرحله آن این است که به صورت کاملاً آرام و ملایم با فرد خاطی باید انجام بگیرد و اگر با ملایمت، خاطی از انجام کار زشتش از دست برمی‌دارد دیگر نیازی به شدت دادن به آن نیست. اما اگر برخورد با فرد خاطی با ملایمت چاره ساز نیست به حق مطلب را ادا نمی‌کند باید این برخورد را شدت داد مانند برخورد فیزیکی که به کتک زدن و امثال آن ختم می‌شود. و حتی اگر این‌ها نیز جواب نداد باید با اجرای حدود الهی به امر به معروف و نهی از منکر فعلی پرداخت که حتی تا کشتن فرد خاطی نیز پیش می‌رود!
نتیجه‌گیری: امر به معروف و نهی از منکر دارای دو مرحله است، مرحله اول آن مرحله قولی و مرحله دوم آن مرحله فعلی است. خودِ مرحله قولی امر به معروف و نهی از منکر نیز دارای مراحل گوناگون است که اولین مرحله آن امر و نهی با گفتاری بسیار نرم و محبت آمیز و با گشاده رویی و از سر دلسوزی است که اگر این نوع از امر و نهی قولی حق مطلب را ادا نکرد، می‌توان حالاتی تندتر به آن داد مانند زشت شمردن کار و رفتار فرد خاطی و اعلام اشمئزاز و بیزاری از آن. مرحله دوم از امر به معروف و نهی از منکر، مرحله‌ای است که در آن امر و نهی قولی کارساز نبوده و حق مطلب را ادا نکرده و فرد آمر و ناهی از امر و نهی فعلی استفاده می‌کند که این مرحله از امر به معروف و نهی از منکر بالاترین مرحله آن محسوب می‌شود که این مرحله نیز دارای مراتب گوناگون است، اولین مرحله آن این است که با واکنش و اقدامی نرم و ملایم به بازداشتن فرد خاطی از عمل یا رفتارش بپردازیم، اما اگر این واکنش و اقدام نرم و ملایم حق مطلب را ادا نکرد و فرد خاطی را از انجام خطایش باز نداشت، از اقدامات و واکنش‌های شدیدتر مانند کتک زدن و امثال آن می‌توان استفاده کرد و این نیز مرحله به مرحله پیش می‌رود تا جایی که به اجرای حدود الهی که تا کشتن فرد پیش می‌رود ختم می‌شود.
پی نوشت
[۱] سوره طه، آیات ۴۳ و ۴۴