استغفار

استغفار، یعنی طلب مغفرت و آمرزش الهی برای گناهان. این استغفار اگر درست انجام شود، باب برکات الهی را به روی انسان باز می‌کند. همه آنچه که یک فرد بشر و یک جامعه انسانی از الطاف الهی احتیاج دارد، از تفضّلات الهی، رحمت الهی، نورانیت الهی، هدایت الهی، توفیق از سوی پروردگار، کمک در کارها، موفقیت در میدان‌های گوناگون به‌وسیله گناهانی که انسان انجام می‌دهد، راهش بسته می‌شود. گناه، میان انسان و رحمت و تفضّلات الهی، حجاب می‌شود. استغفار، این حجاب را برمی‌دارد و راه رحمت و تفضّل خدا به سوی انسان را باز می کند. این، فایده استغفار است. در آیات قرآن برای استغفار، فواید دنیوی و گاهی فواید اخروی، مترتّب دانسته شده است. مثلاً: «استغفروا ربّکم ثم توبوا إلیه ... یرسل السّماء علیکم مدرارا» (۱) و از این قبیل. همه این‌ها، این‌طور قابل فهم و قابل توجیه است که راه این تفضّلات الهی، به برکت استغفار، به سوی دل و جسم انسان و جامعه انسانی باز می‌شود. بنابراین استغفار مهم است. حضرت على (ع) فرمودند: مى‏دانى معناى استغفار چيست؟ استغفار درجه والا مقامان است و داراى شش معنا است، اوّل، پشيمانى ، دوّم، تصميم به عدم بازگشت، سوم، پرداختن حقوق مردم‏  چنانكه خدا را پاك ديدار كنى كه چيزى بر عهده تو نباشد، چهارم، تمام واجب‏هاى ضايع ساخته را به جا آورى پنجم، گوشتى كه از حرام بر اندامت روييده با اندوه فراوان آب كنى چنانكه پوست به استخوان چسبيده، گوشت تازه برويد. ششم، رنج طاعت را به تن بچشانى چنانكه شيرينى گناه را به او چشانده بودى. پس آنگاه بگویی استغفرالله!(۲)
از این رو به بیان آداب استغفار میپردازیم؛
۱. استغفار در سحر، «و در سحرگاهان، استغفار مى‏نمايند.»(۳)

۲. استغفار درشب جمعه(۴) «بزودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى‏طلبم...»(۵) علت اينكه حضرت  يعقوب در همان حال براى آن ها طلب آمرزش نكرد اين بود كه می خواست در سحر شب جمعه براى آمرزش آنها دعا كند.(۶)

۳. از آداب دعا و استغفار، ابتدا اعتراف به گناه است. «پروردگارا! ما به خويشتن ستم كرديم! و اگر ما را نبخشى و...»(۷)

۴.  اظهارايمان(۸) «پروردگارا! ما ايمان آورده‏ايم پس گناهان ما را بيامرز، ...(۹)»

۵. توجه به ربوبيت خدا «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا ... »(۱۰)

۶. توجه به ولايت خدا:« پروردگارا! ... ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مايى،...(۱۱)»

۷. توسل به انبيا برای آمرزش خواهی« اگر اين مخالفان ...به نزد تو مى‏آمدند و از خدا طلب آمرزش مى‏كردند و پيامبر هم براى آنها استغفار مى‏كرد خدا را توبه پذير و مهربان مى‏يافتند»(۱۲)

۸. ذكرصفات كمال خدا در استغفار «پروردگارا! مرا ببخش و رحمت كن و تو بهترين رحم كنندگانى! »(۱۳)

۹.یاد خدا«و آنها كه وقتى مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مى‏افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى‏كنند و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد؟...»(۱۴)
باتوجه به اهمیت موضوع به بیان آثار استغفار میپردازیم؛

۱. زمينه ساز آمرزش گناه
« كسى كه كار بدى انجام دهد يا به خود ستم كند، سپس از خداوند طلب آمرزش نمايد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت.»(۱۵)
حضرت رضا(ع) فرمودند: «مثل استغفار (و ريختن گناهان بسبب آن) چون برگى است بر درختى كه (در فصل پائيز آن درخت) بجنبد و آن برگ بريزد...»(۱۶)

۲. بهترين عبادت
حضرت رضا(ع) «استغفار و كلام لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، بهترين عبادت است»(۱۷)

۳. بهترين دعا
رسول خدا (ص) فرمود:« بهترين دعا استغفار است.»(۱۸) و زمينه ساز اجابت دعا است «پروردگارا! مرا ببخش و حكومتى به من عطا كن...پس ما باد را مسخّر او ساختيم...»(۱۹)

۴. نورانيت نامه اعمال
امام صادق(ع) فرمود: «هر گاه بنده بسيار استغفار كند نامه عملش بالا رود در حالى كه می درخشد.»(۲۰)

۵- سبب افزايش توان
«اى قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد، سپس به سوى او بازگرديد تا... نيرويى بر نيرويتان بيفزايد!»(۲۱)

۶. زمينه ساز نزول باران، امداد با فرزند،مال ورونق كشاورزي
«از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است * تا بارانهاى پربركت آسمان را پى در پى بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان كمك كند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد.»(۲۲)

۷. منشأ بهره مندی از امكانات خوب دنيا
«از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد سپس بسوى او بازگرديد تا شما را تا مدّت معيّنى (از مواهب زندگى اين جهان) به خوبى بهره‏مند سازد...»(۲۳) رسول خدا (ص) فرمودند: «هر كه استغفار كند خدا براى او از هر غمى گشايش و از هر تنگنائى مفرى پديد آرد. و او را از جايى كه انتظار ندارد روزى دهد.(۲۴)

۸. سبب جلب رحمت و محبت خدا
«از پروردگار خود آمرزش بطلبيد و به سوى او بازگرديد كه پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه‏كار) است!»(۲۵)«...چرا از خداوند تقاضاى آمرزش نمى‏كنيد تا شايد مشمول رحمت (او) شويد؟!»(۲۶)

۹. مايه نجات از عذاب الهی               
  امير مؤمنان (ع) فرمود: «در زمين دو وسيله براى امان از عذاب الهى است، يكى از آن دو از دست رفته و اينك به دوّمى متمسّك شويد، امّا امان اوّلى رسول اكرم(ص) است ولى امان دوّم استغفار است.»(۲۷)

۱۰. راه نجات
حضرت على(ع): «شگفتا از كسى كه نااميد باشد و نجات با اوست. پرسيدند نجات چيست؟ فرمود: استغفار.»(۲۸)

۱۱. قطع كننده ريشه شيطان
رسول خدا(ص) فرمود: «استغفار و طلب آمرزش از خداوند، ريشه شيطان را قطع مى‏نمايد.»(۲۹)

۱۲.جلا دهنده دل
رسول خدا(ص) فرمود: «قلبها را زنگارى است چون زنگ مس كه بايد با استغفار، جلايش دهيد.»(۳۰) پس آنگاه كه آدمي در اثر غفلت و يا طغيان هواهای نفسانی دچار گناه شد بايد بی درنگ خود را در معرض رحمت واسعه الهی قرار دهد و از او آمرزش طلبد و با استغفار دل و جان خويش را شست و شو دهد.

بنابراین بین اعمال انسان و حوادث زندگانی او، ارتباطی تکوینی برقرار است. دستگاه آفرینش بنابر اراده‌الهی، به تناسبِ‌هر یک از اعمال انسان، عکس‌العملی در خور نشان می‌دهد و به فراخور آن عمل، آثار و نتایجی را در همین دنیا به صاحب عمل می‌رساند. چه بسیار افعالی که باعثِ ریزش خیرات، برکاتِ مادّی و معنوی فراوان در زندگی انسان می‌شود و چه بسیار افعالی که باعث ایجاد بلاها، و گرفتاری ها می‌شود.
از منظر قرآن و احاديث اسلامى استغفار؛ افزون بر پاكسازى گناهان، شيطان را از انسان دور مى كند، دل را جلا مى دهد، نور علم را در دل جلوه گر مى کند، غم و اندوه را از دل مى برد، به روزى وسعت مى بخشد و در يك جمله کسی که دعا می کند همواره در زندگی خود امیدوار است چراکه انسان با درخواست از خداوند متعال ناامید نمی شود. خداوند متعال از بندگان خود می‌خواهد که همواره او را بخوانند تا او پاسخ دهنده نیازهای انسان باشد بندگانی که خواسته های خود را از کوچک و بزرگ به خداوند متعال عرض می کنند به قدرت لایزال پروردگار عالم اعتقاد داشته و مبدا هستی خود را از آن می دانند این افراد هیچ گاه ناامید نمی شوند چرا که خواسته های خود را به پروردگار عالم عرضه کرده اند.

۱.سوره هود. آیه۵۲
۲. سيد رضی؛ نهج البلاغة، ح۴۱۷
۳. سوره آل عمران،آيه ۱۷و سوره ذاريات ،آيه۱۸ «وَ الْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحار»
۴. أطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏۷، ص ۲۷۶
۵. سوره يوسف ،آيه۹۸«قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ ...»
۶. مجمع البيان، ج۱۲ ،ص۲۹۵
۷. سوره اعراف ،آيه۲۳«قالا رَبَّنا ظَلَمْنا ... وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا ...‏»
۸. انوار درخشان، ج‏۸، ص ۷۶
۹. سوره آل عمران،آيه۱۶/۱۹۳ «الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا ...»
۱۰. سوره آل عمران ،آيه۱۴۷/۱۹۳و...
۱۱. سوره بقره ،آيه۲۸۶«رَبَّنا ... وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا...»
۱۲. سوره نساء،آيه۶۴«...وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً»
۱۳. سوره مؤمنون،آيه۱۱۸« وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ» 
۱۴. سوره آل عمران ،آيه۱۳۵« وَ الَّذِينَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ....»
۱۵. سوره نساء،آيه ۱۱۰ «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً»
۱۶. شيخ كليني؛اصول كافى،ج‏۴، ص  ۱۷۲
۱۷. آيين بندگى و نيايش ،  ص  ۴۴۵
۱۸. اصول كافى ، ج‏۴، ص ۲۶۶
۱۹. سوره ص،آيه۳۹و۳۵« قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ هَبْ لِي مُلْكاً ...فَسَخَّرْنا لَهُ »
۲۰. اصول كافى ، ج‏۴، ص: ۲۶۵
۲۱. سوره هود ،آيه۵۲«وَ يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى‏ قُوَّتِكُمْ» 
۲۲. سوره نوح،آيه۱۲_۱۰« فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً* يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً *وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهارا»
۲۳. سوره هود،آيه۳ « وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى ...»
۲۴. نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول ص، ص۷۵۶ 
۲۵. سوره هود ،آيه۹۰«وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ.»
۲۶. سوره نمل،آيه۴۶«... لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرحَمُونَ.
۲۷. طبرسي؛ مكارم الأخلاق،ج‏۲، ص۱۰۶
۲۸. مكارم الأخلاق ، ج‏۲، ص۱۰۳
۲۹. راوندى‏، سيد فضل الله ؛ نوادر راوندى ‏، احمد صادقى اردستانى‏، تهران‏، بنياد كوشانپور،۱۳۷۶ ش‏، اول، ص ۲۰۸
۳۰ آيين بندگى و نيايش  ص۴۴۵
‏