امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نهج‌البلاغه به سه مورد از شاخصه‌های اقتصادی کارگزاران اشاره می‌کند که می‌توانند معیاری برای انتخاب فرد اصلح باشند.
نهج‌البلاغه بعد از قرآن کریم نزد شیعه، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. این کتاب، گزیده‌ای از کلمات و حکمت‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام است که توسط سید رضی در اواخر قرن چهارم هجری قمری جمع‌آوری شده است. در بخشی از آن، برخی از شاخصه‌های کارگزاران به چشم می‌خورد.
یک. ساده‌زیستی و عدم ثروت‌اندوزی
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در نامه45، خطاب به کارگزار خویش؛ عثمان بن حنيف انصارى، او را از رفتن سر سفره‌های رنگارنگ، برحذر داشت و فرمود: «وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِيبُ إِلَى طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيُّهُمْ مَدْعُوٌّ»؛[1] «گمان نمیكردم مهمانى مردمى را بپذيرى كه نيازمندانشان با ستم، محروم شده و ثروتمندانشان بر سر سفره دعوت شدهاند»؛ سپس در ادامه فرمود: «من اگر مىخواستم، مىتوانستم از عسل پاک و از مغز گندم و بافتههاى ابريشم، براى خود غذا و لباس فراهم آورم، امّا هيهات كه هواى نفس، بر من چيره گردد و حرص و طمع، مرا وا دارد كه طعام‌هاى لذيذ بر گزينم، در حالى كه در «حجاز» يا «يمامه» كسى باشد كه قرص نانى نداشته باشد».
آری! امیرالمؤمنین علیه‌السلام بر اساس قاعده کلی «وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً يَقْتَدِي بِه»؛[2] «به راستی که برای هر کسی پیشوایی است که از او پیروی می‌کند»، کارگزارانش را به ساده‌زیستی و دوری از تجملات، سفارش می‌کند؛ زیرا مردم نیز از چنین افرادی تبعیت می‌کنند.
دو. انصاف با زیردستان و دوری از شریکان جرم
امام اول شیعیان؛ امیرالمؤمنین علیه‌السلام در یکی از نامه‌هایش به مالک اشتر، بعد از سفارش به مهربانی و رعایت انصاف با مردم و زیردستان فرمود: «... آنان كه عيب‌جوترند را از خود دور كن[و به کاری مگمار]؛ زيرا مردم عيوبى دارند كه کارگزاران در پنهان داشتن آن، از همه سزاوارتر هستند، پس مبادا آنچه بر تو پنهان است آشكار گردانى» در ادامه فرمود: «إِنَّ شَرَّ وُزَرَائِكَ مَنْ كَانَ لِلْأَشْرَارِ قَبْلَكَ وَزِيراً وَ مَنْ شَرِكَهُمْ فِي الْآثَامِ فَلَا يَكُونَنَّ لَكَ بِطَانَةً فَإِنَّهُمْ أَعْوَانُ الْأَثَمَةِ وَ إِخْوَانُ الظَّلَمَةِ»؛[3] «بدترين وزيران تو، كسى است كه پيش از تو وزير بدكاران بوده و در گناهان آنان شركت داشته است؛ پس مبادا چنين افرادى محرم راز تو باشند؛ زيرا آنان ياوران گناهكاران و يارى‌دهندگان ستمكارانند... و به انتخاب کسانی اهتمام داشته باش که قدرت فکری قوی داشته باشند و از خطاها و رفتارهای زشت دور باشند»؛ بنابراین باید گفت که یک کارگزار خوب باید بر رعیت و زیردستان خویش، به خصوص در امور اقتصادی و مالی، نظارت داشته باشد، تا بتواند به موقع با آنان برخورد کند.
سه. برخورد شدید با نزدیکان اختلاس‌گر
امیرالمؤمنین علیه‌السلام یکی از فرماندارانش به نام عبیدالله بن عباس که گرفتار فساد اقتصادی شده بود را مورد نکوهش خویش قرار داد و فرمود: «... گويا براى تجاوز به دنياى اين مردم، نيرنگ مىزدى و هدف تو آن بود كه آن‌ها را بفريبى! و غنائم و ثروتهاى آنان را در اختيار گيرى، پس آنگاه كه فرصت خيانت يافتى شتابان حملهور شدى و با تمام توان اموال بيت‌المال را كه سهم بيوه‌زنان و يتيمان بود، چونان گرگ گرسنهاى كه گوسفند زخمى يا استخوان شكستهاى را مىربايد، به يغما بردى؛ سپس حضرت فرمود: «أَمَا تُؤْمِنُ بِالْمَعَادِ أَوَ مَا تَخَافُ نِقَاشَ الْحِسَابِ... كَيْفَ تُسِيغُ شَرَاباً وَ طَعَاماً وَ أَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّكَ تَأْكُلُ حَرَاماً وَ تَشْرَبُ حَرَاماً»؛[4] «آيا به معاد ايمان ندارى؟ و از حسابرسى دقيق قيامت نمىترسى؟... چگونه نوشيدن و خوردن را بر خود گوارا كردى در حالى كه مىدانى حرام مىخورى! و حرام مىنوشى».
این سه مورد برخی از شاخصه‌های لازم اقتصادی است که در انتخاب فرد اصلح مؤثر است.
پی‌نوشت:
[1]. شریف رضی، نهج البلاغه، صبحی، هجرت، ص416.
[2]. همان، ص417.
[3]. همان، ص430.
[4]. همان، ص413.