«خمس» واجبی از واجبات الهی است

رهروان ولایت ـ شیعه مفتخر است هميشه گفتار و كردار معصومين(عليهم‌السلام) را سرلوحه زندگی خویش قرار داده و در همه مراحل زندگی از آنان -که به حق جانشینان پیامبر اكرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بوده‌اند- تبعیت کرده است.
در دوران غیبت امام معصوم(علیه‌السلام) نیز دین خود را از علمای خود گرفته و در اصول و فروع دین، سعی کرده است از مراجع و علمای دین خود، تبعیت کند. آنان نیز در روش خود «کتاب و سنت» را اصل قرار داده و از آن‌ها تبعیت کرده‌اند.

اگر کسی اندک آشنایی با دروس حوزوی داشته باشد، نیک می‌داند که سخن علمای دین، از جانب خود آنان نبوده و آن‌چه را که به عنوان دین بیان می‌کنند بر خواسته از کلام معصوم یا قرآن کریم است. زیرا منابع فقیه برای فتوا «کتاب، سنت، عقل و اجماع» است؛ در بین آن‌ها نیز اصل با کتاب و سنت است، یعنی مادامی‌که آیه‌ای از قرآن یا حدیثی صحیح السند، دال بر مطلبی وجود داشته باشد، فقیه به آن فتوا داده و حتی عقل را هم در آن دخالت نمی‌دهد، اما اگر برای موضوع مطرح شده در جامعه، نتوانست از کتاب و سنت دلیلی را بیابد، آن‌گاه سراغ عقل می‌رود تا وظیفه مکلفین را مشخص کند.

یکی از واجبات مسلم در مذهب شیعه، مساله «خمس» است؛ اصل این حکم در قرآن کریم آمده و تفسیر آن در کلام اهل بیت(علیهم‌السلام) وجود دارد؛ قرآن در این باره می‌فرماید: «وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّه؛ [انفال/ 41] و بدانيد هر گونه غنيمتى به شما رسد، خمس آن براى خدا و براى پيامبر و براى ذى القربى و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه است، اگر شما به خدا ايمان آورده‌‏ايد».

این آیه به صراحت دستور «خمس» را صادر کرده است و به مسلمانان دستور داده که از غنائم و سود خود، خمس یعنی یک پنجم آن را به خدا و پیامبر تقدیم کنند، امر خداوند متعال هم دال بر وجوب است، پس خمس طبق آیه قرآن بر تمام مسلمانان واجب است؛ لذا اگر کسی بگوید اصلاً خمس واجب نیست، با آیه قرآن و حکم خدا مخالفت کرده است.

ائمه اطهار(علیهم‌السلام) نیز به تبع قرآن، این امر را واجب دانسته و بر آن تاکید دارند و در روایات متعددی «غنمتم» موجود در آیه را تفسیر کرده و آن‌را به هفت مورد تسرّی داده‌اند و فرموده‌اند در این موارد، خمس واجب است و سهم پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) برای ماست. بنابر وجود این که بسیاری از آن‌ها صحیح‌السند نیز هستند، فقهای شیعه نیز فتوا داده‌اند که «خمس» واجب است و به این هفت مورد تعلق می‌گیرد.

ما در این‌جا به چند مورد از این روایات اشاره می‌کنیم:
1. امام باقر (علیه‌السلام) ذیل اين آیه شریفه فرمودند: «‏الْخُمُسُ لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ (صلي‌الله‌عليه‌وآله) وَ لَنَا؛ خمس برای رسول خدا و برای ماست». هم‌چنین حضرت در روایت دیگری فرمودند: «...وَ لَا يَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ يَشْتَرِي مِنَ الْخُمُسِ شَيْئاً حَتَّى يَصِلَ إِلَيْنَا حَقُّنَا؛ برای هیچ کس حلال نیست با مالی که خمس به آن تعلق گرفته چیزی را بخرد، مگر این‌که خمس آن را به ما بدهد».

2. امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَمَّا حَرَّمَ عَلَيْنَا الصَّدَقَةَ أَنْزَلَ لَنَا الْخُمُسَ فَالصَّدَقَةُ عَلَيْنَا حَرَامٌ وَ الْخُمُسُ لَنَا فَرِيضَةٌ؛ همانا خداوند متعال که خدایی جز او نیست، زمانی‌که صدقه را بر ما حرام کرد، خمس را برای ما قرار داد، پس صدقه بر ما حرام است و خمس برای ما واجب».

3. امام کاظم(علیه‌السلام) فرمودند: «...مَا كَانَ لِرَسُولِهِ فَهُوَ لَنَا؛ آن‌چه [در آیه خمس] برای پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود، برای ماست».

4. «ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ» از امام معصوم  نقل کرد که: «خمس در چند چیز است: در گنج، معدن، غواصی، غنیمت».

5. امام رضا(علیه‌السلام) فرمودند: «الْخُمُسُ مِنْ جَمِيعِ الْمَالِ مَرَّةً وَاحِدَة؛ خمس در جمیع اموال است، اما تنها یک بار کافیست».

6. حلبی می‌گوید از امام صادق(علیه‌السلام) از غواصی پرسیدم، حضرت فرمودند: «عَلَيْهِ الْخُمُس: برای آن خمس وجود دارد».

7. روای می‌گوید در نامه‌ای از امام جواد (علیه‌السلام) پرسیدم: آیا خمس برای تمام آن چیزهایی است که انسان کسب می‌کند از کوچک و بزرگ و در تمام صنایع و اموال، حضرت برای من نوشتند: خمس [در همه آن‌ها وجود دارد] امّا بعد از کسر مونه سال است».

8. علی بن مهزیار می‌گوید: امام معصوم فرمود: «بر همه مردم واجب است خمس مال خود را بپردازند، پرسیدم: در چه چیزهایی وجود دارد؟ حضرت فرمودند: در اموال شما و صنعت آنان [سرمایه] گفتم: تجار سرمایه‌شان در دستشان است و با آن کار می‌کنند، حضرت فرمود: هر وقت توانستند پرداخت کنند، البته بعد از کسر خرج سال».

9. راوی می‌گوید از امام رضا(علیه‌السلام) درباره خمس پرسیدم: حضرت فرمودند: «فِي كُلِّ مَا أَفَادَ النَّاسُ مِنْ قَلِيلٍ أَوْ كَثِيرٍ؛ در تمام مواردی که مردم از آن‌ها انتفاع می‌برند چه کم باشد و چه زیاد».

10. امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: «مردی خدمت امیرالمومنین آمد و پرسید: به من مالی رسیده است که نمی‌دانم حلال است یا حرام چه کنم؟ حضرت فرمودند: خمس آن‌را بپرداز».[1]

بنابراين،‌ اينكه گفته مي‌شود خمس، فقط به غنائم جنگي تعلّق مي‌گيرد، اشتباه است و در اين آيه شريفه، لفظ «غنائم» اعمّ از غنائم جنگي و يا سودي است كه انسان كسب مي‌كند و بيش از خرجي سالانه اوست.

------------------------

پی‌نوشت:
[1]. همه احادیث از کتاب وسائل الشیعه، ج 9، ص 438، کتاب‌الخمس انتخاب شده‌اند.