در جواب اين سؤال بايد در مرحله اول مشخص كرد كه صاحب سر به چه كساني گفته مي شود؟ پس از پاسخ به اين سوال است كه مي توانيم مشخص كنيم كه آيا ائمه هم افرادي به عنوان صاحب سر داشته اند يا خير ؟
«اصحاب سرّ» را بايد كساني بدانيم كه پيشوايان ديني برخي از معارف الهي را در سطحي فراتر از آن چه براي عموم مردم بيان مي كردند، به اين افراد تعليم مي نمودند و يا برخي از اخبار غيبي را براي آنها بيان مي كردند. اين افراد عموماً در سطحي بالاتر از ديگران و فراتر از ديگران در وادي معرفت الهي قدم مي زدند. لذا ائمه معصومين چون آنها را مستعدتر و يا مطمئن مي ديدند، اسراري را براي آنها بيان مي كردند و يا اخبار غيبي به آنها مي دادند.
به عنوان نمونه در مورد «ميثم تمّار» يكي از اصحاب امام علي ـ عليه السّلام ـ آمده است كه: «حضرت علي ـ عليه السّلام ـ او را بر اسرار خفيّه و اخبار غيبيّه مطلع فرموده بود».(1) «شيخ عباس قمي» سه نفر از اصحاب امير المؤمنين علي ـ عليه السّلام ـ را به عنوان محرم اسرار معرفي مي كند،(2) كه اخبار غيبي را براي يكديگر بيان مي كنند و از نحوه شهادت يكديگر خبر مي دهند.(3)
شايد بتوان طبق بياني كه در تعريف اصحاب سرّ گفته شد، اصحاب با وفاي امام حسين (ع)را كه در كربلا به شهادت رسيدند، و حضرت در شب عاشورا خبر شهادت ايشان را بيان فرمودند و يا طبق برخي از روايات جايگاههاي آنها را در بهشت به ايشان نشان دادند، جزء اصحاب سرّ آن حضرت بدانيم.
در مورد «جابر بن يزيد يكي از اصحاب امام باقر ـ عليه السّلام ـ آمده است: « او حامل اسرار علوم اهل بيت طاهرين بود.»(4) امام صادق(ع) علاوه بر اين كه شاگردان عمومي داشتند، بعضاً شاگردان و اصحاب خصوصي داشتند، همانند «مفضل بن عمر» كه امام ـ عليه السّلام ـ برخي از معارف الهي را به طور خصوصي به ايشان تعليم كردند.(5)
«علي بن يقطين» از شيعيان امام كاظم ـ عليه السّلام ـ بود او با موافقت امام كاظم ـ عليه السّلام ـ به صورت مخفيانه در دستگاه حكومت عباسي بود.»(6) او به شيعياني كه به او مراجعه مي كردند به سفارش امام كاظم ـ عليه السّلام ـ كمك مي كرد.(7)
«امام هادي ـ عليه السّلام ـ در بين اصحابش وكلايي داشت كه مخفيانه با آن حضرت ارتباط داشتند. از اين گونه صحابه خاص مي توان به «علي بن جعفر»، «ابراهيم بن محمد» و «علي بن بلال» نام برد.»(8)
امام حسن عسكري ـ عليه السّلام ـ : «عثمان بن سعيد عَمري از نزديكترين و صميمي ترين ياران امام بود و زير پوشش روغن فروشي، فعاليت مي كرد».(9)
نتيجه گيري: ائمه معصومين با ياران و اصحاب خود روابط متفاوتي داشته اند، برخي از اين افراد كه مورد وثوق و اعتماد ائمه بوده اند، به عنوان محرم اسرار ايشان بوده اند. و بعضاً امامان بزرگوار ما به اين قبيل افراد مطالبي را بيان مي كردند كه به افراد ديگر اين مطالب و اسرار گفته نمي شد. اين افراد در سطحي بالاتر از سايرين بوده اند و بعضاً معارف الهي فقط به اين گونه افراد گفته شده است. و به واسطه بعضي مخفي كاريها شايد تعدادي از همين افراد در تاريخ نامي از آنها برده نشده باشد. به نظر مي رسد كه اصحاب سرّ بيشتر به تعدادي از صحابه خاص امير المؤمنين علي ـ عليه السّلام ـ گفته شده است، اما در مورد ائمه ديگر يا اين گونه افراد كه صاحب سرّ ائمه باشند، كم بوده اند و يا شرايط سياسي اجتماعي به گونه اي بوده است كه حتي نام آنها هم به واسطه پنهان كاري و تقيّه فاش نشده است.
پاورقی:
1. قمي، عباس، منتهي الآمال، قم، نشر هجرت، چاپ اول، 1365، ج1، ص400.
2. ميثم تمار، رشيد هجري، حبيب بن مظاهر.
3. قمي، شيخ عباس، همان، ج 1، ص 370.
4. قمي، عباس، پيشين، ج 2، ص 194.
5.
6. همان، ص 433
7. قمي، عباس، پيشين، ج 2، ص 439.
8. همان، ص 573.
9. همان، ص 637.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات