چکیده: زندگي دنيوي و تأمين نيازهاي مادّي، هر چند هدف اصلي دين نيست، امّا ديني كه دنيا را به منزله پلي براي رسيدن به سعادت اخروي مي داند، نمي تواند نسبت به اين نيازها بي تفاوت باشد و از اين جهت پرداختن به امور دنيوي، هدف ثانوي و تبعي دين محسوب مي شود. يعني از آنجا كه رسيدن به هدف نهايي جز از طريق زندگي در...
اسلام كه آخرين دين است به هيچ وجه پاسخگوي همه مسايل دنيوي و نيازهاي مادي نيست؟ آيا علوم انساني مانند اقتصاد، سياست، جامعه شناسي، مديريت و علوم تجربي مانند فيزيك، شيمي (و داروسازي) زيست شناسي، نجوم، طب و علوم عقلي مانند: رياضيات،منطق و فلسفه از نيازهاي اساسي مادي و دنيوي نيست؟ و آيا اين دانش ها و معارف بشري ( كه بدون آنها زندگي ممكن نيست؟) از متن تعاليم اسلام بر مي آيد؟ آيا اسلام كه آخرين دين است به ما تكنولوژي و صنعت هم مي دهد؟ آيا روش حل مسايل و مشكلات فرهنگي، اقتصادي نظامي و ... در متن دين اسلام موجود است؟
پاسخ:
براي پاسخ به اين شبهه، كه راجع به جامعيت اسلام است، ابتدا بايد به اين نكته توجّه نمود، كه هدف اعلي و مأموريت اصلي اديان الهي، به ويژه دين اسلام،هدايت انسان به سوي كمال مطلوب و سعادت ابدي او و يا به عبارتي « خليفة الله كردن انسان » مي باشد، كمالي كه انسان را لايق سجدة ملائكه مي نمايد چه اين كه او با داشتن اين كمال، اشرف مخلوقات الهي خواهد بود. و در راستاي رسيدن به اين هدف، هر آن چه مورد نياز انسان است، مستقيماً در متن دين آمده است: چنانكه مفسرين گفته‌اند مراد از اين كه قرآن كريم تبياناً لكل شيءٍ(1) است، همين حقيقت مي باشد.(2) در مرحله بعد بايد به اين نكته توجّه كرد كه از نظر اسلام، دنيا و آخرت از هم جدا نيستند، بلكه دنيا به مثابه مزرعه‌اي براي آخرت است كه پاداش و كيفر اخروي، در واقع انعكاس اعمال و رفتار آدمي در همين دنيا است. آيات و رواياتي هم كه دنيا را مورد مذمت قرار مي دهند، ناظر به هدف قرار دادن و دلبستگي و تعلق يافتن به دنيا هستند، و گرنه اصل زندگي در دنيا و بهره بردن از نعمت هاي آن در مسير صحيح الهي و انساني، نه تنها مذموم نيست، بلكه ممدوح و شايسته است. چنانكه اميرمؤمنان(ع) در پاسخ به شخصي كه مرتب از دنيا بدگويي مي كرد، فرمود: «ايها الذام للدنيا المغتر بغرورها ... أتغترّ بالدنيا ثم تذمها؟» «اي كسي كه از دنيا بدگويي مي كني و خود فريب وعده‌هاي دروغين آن را خورده‌اي ... آيا فريب دنيا را مي خوري و بعد، از آن بدگويي مي كني؟» و در ادامه در بيان خوبيهاي دنيا فرمود: « ان الدنيا دار صدق لمن صدقها، و دار عافية لمن فهم عنها و دار غني لمن تزوّد منها و دار موعظه لمن اتعظ بها مسجد احباء الله، و مصلّي ملائكة الله و مهبط وحي الله، و متجر اولياء الله اكتسبوا فيها الرحمة و ربحوا فيها الجنة...»(3) «براستي كه دنيا براي كسي كه با راستي با آن برخورد كند، سراي راستي است، و براي آن كه درك درستي از دنيا داشته باشد، خانه سلامتي است، و براي آنكه توشه آماده نمايد، خانه بي نيازي است. و براي آنكه از آن پند گيرد، خانة پند است. دنيا مسجد دوستان خداست، و محل نماز فرشتگان الهي و فرودگاه وحي پروردگار و محل تجارت اولياء خداست كه در آن رحمت خدا را به دست آوردند و بهشت را سود بردند...» بنابراين زندگي دنيوي و تأمين نيازهاي مادّي، هر چند هدف اصلي دين نيست، امّا ديني كه دنيا را به منزله پلي براي رسيدن به سعادت اخروي مي داند، نمي تواند نسبت به اين نيازها بي تفاوت باشد و از اين جهت پرداختن به امور دنيوي، هدف ثانوي و تبعي دين محسوب مي شود. يعني از آنجا كه رسيدن به هدف نهايي جز از طريق زندگي در دنيا و استفادة صحيح از نعمت هاي آن، ممكن نيست، دين به امور دنيوي آدمي نيز توجّه دارد و تحت قلمرو و حاكميت خود به جهت دهي اين امور مي پردازد. داستان هاي قرآن كريم از زندگي پيامبران الهي و نحوة به كارگيري فنون و مهارت هاي علمي و هنري و صنعتي توسط ايشان بهترين شاهد بر مدعاي ما است:(4) داستان حضرت سليمان و استفاده او از چشمة مس گداخته در صنعت، و ساختن بناهاي بلند و قصر‌هاي منيع، تحت فرماندهي و نظارت آن حضرت، و به كارگيري هنر و نقاشي براي تشويق به هنر و ارضاي غريزه هنرجويي و آموزش شيوه بهره برداري درست از هنر و نيز صنعت فلز‌كاري و ساختن ظروف مورد نياز فردي و جمعي(5)و بالاخره بناي قصر ظريف شيشه‌اي كه وقتي ملكه سبا به آن وارد شد به پندار آنكه وارد آب مي شد پوشش پاي خود را بالا زد،(6)شاهد بر پيشرفت صنعت معماري و هنري و صنعتي در عصر حضرت سليمان(ع) است. همچنين داستان حضرت داود، پدر سليمان ـ عليهم السلام ـ و ارائه صنعت زره بافي توسط آن حضرت(7). و نيز داستان نوح(ع) و صنعت كشتي سازي(8) و داستان ذوالقرنين كه هر چند قرآن از نبوت وي سخن نگفته ولي روش پسنديده او را در برخورداري از همه وسايل مقدور آن عصر، تا حدودي گزارش مي دهد كه همان ساختن سد عظيم نفوذ ناپذيري است كه بر اثر ارتفاع و صاف بودن، قابل فتح نبود و بر اثر استواري و استحكام، قابل نقب زدن و سوراخ نمودن نبود، چرا كه آن سد عظيم فلزي، از خاك و آجر و سنگ و سيمان و مانند آن ساخته نشده بود بلكه از پاره هاي آهن و مس گداخته بنا گرديده بود.(9) اين داستان ها همگي بيان گر اين واقعيتند كه دين، به زندگي دنيوي توجّه دارد و آدمي را به بهره‌برداري صحيح از علوم و فنون روزگار خود تشويق مي نمايد. ليكن ممكن است پرسيده شود كه اگر دين نسبت به علوم بشري نظر دارد و امور بشري بدين لحاظ، اموري ديني به شمار مي روند، پس چرا مستقيماً در قرآن به بيان اصول و قواعد اين علوم پرداخته نشده است، تا بشر بدون زحمت، روش زندگي دنيوي خود را از كتاب خدا دريافت نموده به پيشرفت و تكامل دنيوي نايل آيد؟! پاسخ اين است كه: اولاً، اين امور رابطه مستقيم با فلاح و رستگاري انسان ندارند، زيرا نقش تعيين كننده‌اي در تكامل حقيقي انسان و سرنوشت ابدي وي ندارند. چه بسا انسان هايي با ساده ترين روش زندگي كنند و به سعات ابدي نايل شوند و در مقابل عدّه‌اي با برخورداري از تمام علوم و فنون روز، زندگي مُرفّه داشته باشند، ولي سعادتمند نگردند.(10) ثانياً، علوم و دانش هاي بشري متغير بوده و در هر عصر و زماني با پيشرفت اين علوم، بهره مندي از پاره‌اي وسايل و ابزار زندگي امكان دارد و هرگز ممكن نيست كه دين ثابت ، همه اين علوم و فنون را بيان كند. و اصلاً پيدايش اين مهارت ها، معلول علل خاص خود مي باشد كه بايد بشر در طول زمان به آنها دست يازد. و از اين روي بيان آنها براي انسان هاي عصر نزول قرآن كه هنوز به بسياري از دانش‌هاي امروز نرسيده‌اند، امكان نداشته است. و اين در حالي است، كه دين بايد تعاليم خود را به گونه‌اي بيان كند، كه براي همة انسان‌ها و در همه اعصار و زمان ها قابل فهم و در دسترس باشد. چرا كه دين براي هدايت همه بشريت آمده و اختصاص به زمان خاصي ندارد. ثالثا،ً ديني بودن يك امر به اين معنا نيست كه حتماً آن امر در متن دين آمده باشد و دين تمام زواياي آن را بيان كرده باشد، بلكه ممكن است ديني بودن از اين باب باشد كه دين، عهده‌دار مديريت و سامان دهي به آن امر باشد. و بدين لحاظ هيچ امري از امور بشري نيست، كه از تحت اداره و حاكميت دين خارج باشد، زيرا دين نسبت به هر فعلي از افعال اختياري انساني، حكمي از احكام پنجگانه وجوب، حرمت، استحباب، كراهت و اباحه را جاري مي سازد و به اين ترتيب به همه افعال بشري، جهت صحيح مي بخشد. و هر يك از اين علوم و امكانات بشري كه بتواند در مسير كمال انساني قرار گيرد مورد تأييد و امضاي شارع خواهد بود. در واقع اسلام با مقيد نكردن مسلمانان به استفاده از علم و تكنولوژي خاص اين اجازه را داده است تا انسان ها از هر علم و ابزاري براي رسيدن به كمال استفاده كنند مگر آن كه آن علم يا تكنولوژي اصولاً در مسير كمال قرار نگيرد.
پاورقی:
1. . نحل:89 .
2. . طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، ج12، ص324ـ325.
3. . نهج‌البلاغه، حكمت 131.
4. . ر.ک: : جوادي آملي، عبدالله، ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت، قم، مركز نشر اسراء، چاپ دوم، 1379، ص114ـ110.
5. . سبأ:12 و 13 .
6. . نمل:44 .
7. . انبياء:80 .
8. . هود:37 .
9. . كهف:96 .
10. . ر.ك: مصباح يزدي، محمد تقي، آموزش عقايد، مركز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ شانزدهم، 1376، ج1-2، ص229ـ 226.
منبع: نرم افزار پاسخ - مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات