چکیده: اجابت دعا مانند هر امر دیگری شرایط خاصی مانند شناخت خدا، یقین به اجابت، تلاش مادی، زمان و مکان مخصوص، اصرار و پافشاری، و در همه حال دعا کردن و... دارد، که این شرایط باید حاصل گردد تا متعلق درخواست ما بر آورده گردد.
یکی از رموز اعتبار و ارزش انسان، ميزان توجه حق‌تعالی به او و توفيق تشرّف به ساحت قدس ربوبی است که این امر به وسیله دعا حاصل می‌گردد: «قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ...»،[فرقان،77]؛ «بگو كه اگر دعاى شما (و ناله و زارى و توبه شما) نبود خدا به شما چه توجه و اعتنايى داشت؟»
دعا بهانه‌ای است برای شکوفا کردن فطرت توحیدی و قرب به حق‌تعالی که امام صادق علیه السلام در این زمینه می‌فرمایند: «...انَّ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْزِلَةً لَا تُنَالُ إِلَّا بِمَسْأَلَة...»،[1]؛ «نزد خدا مقامی است که جز با دعا و تقاضا نمی‌توان به آن رسید.»
حال با توجه به اینکه هر چیزی آداب و رسوم خاص خود را دارد، وقتی عبد در مقابل معبود در مقام دعا و درخواست قرار می‌گیرد، باید این شرایط را رعایت کند که امام به حق ناطق، کشّاف دریای حقایق، امام جعفر بن محمد الصادق علیهما السلام در این زمینه فرمایشاتی را بیان فرموده‌اند:
الف: شناخت خدا
از مهم‌ترين شروط اجابت دعا، معرفت داشتن به كسی است كه او را می‌خوانيم، و از او طلب برآورده شدن خواسته خود را داریم. باید بدانیم از خدایی درخواست داریم که سمیع، علیم، حکیم، دلسوز، و قادر مطلق است و هیچ بخلی و منع فیضی از ناحیه او تصور نمی‌شود.
«أَنَّهُ قِيلَ لَهُ مَا بَالُنَا نَدْعُو اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ فَلَا يُسْتَجَابُ لَنَا فَقَالَ لِأَنَّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لَا تَعْرِفُون»،[2]؛ «از امام صادق علیه السلام سوال نمودند: چرا ما دعا می‌کنیم ولی اجابت نمی‌شود؟ فرمودند: زیرا شما کسی را دعا می‌کنید که هیچ معرفتی نسبت به آن ندارید.
از این روایت شریفه فهمیده می‌شود که قبل از اینکه به دعا بپردازیم باید به شناخت خداوند روی آوریم.
ب: حسن ظن به خدا در اجابت دعا
حسن ظن به خدا از شعب معرفت به خداست. هر چه شناخت انسان به خدا بيشتر باشد، حسن ظنش به اجابت هم بیشتر خواهد بود.
«إِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِكَ، وَ ظُنَ حَاجَتَكَ بِالْبَاب»،[3]؛ «هـر گـاه دعـا كـردى حضور قلب داشته باش و گمان كن كه حاجتت بر در خانه است» و در بیانی بالاتر می‌فرمایند: «... فَإِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِكَ، ثُمَ اسْتَيْقِنْ بِالْإِجَابَة»،[4]؛ «وقتی دعا می‌کنی حضور قلب داشته باش، با تمام وجودت دعا کن و یقین هم به اجابت داشته باش»
ج: همراه بودن دعا با عمل
انسان در رسیدن به حاجت خود، نباید فقط به دعا اکتفا کند، بلکه در کنار آن باید تلاش و کوشش مادی خود را هم داشته باشد.
شخصی به امام صادق عليه السلام عرض میکند:«رَجُلٌ قَالَ لَأَقْعُدَنَّ فِي بَيْتِي وَ لَأُصَلِّيَنَّ وَ لَأَصُومَنَّ وَ لَأَعْبُدَنَّ رَبِّي فَأَمَّا رِزْقِي فَسَيَأْتِينِي هَذَا أَحَدُ الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ لَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ »،[5]؛ «مردی می‌گوید من در خانه می‌نشینم و نماز خوانده و روزه می‌گیرم و پروردگار خویش را عبادت می‌کنم (و کار نمی‌کنم) و روزی من (به‌دستم) می‌رسد؟ حضرت در پاسخ می‌فرمایند: این مرد یکی از سه نفری است‌که دعایش مستجاب نمی‌شود»
د: زمان و مکان مخصوص
اگر چه توفيق دعا کردن، سخن گفتن با خداوند و انس با او در هر زمان و مکانی، امري نيکو و دل‌رباست، ولی در برخی زمان‌ها، مکان‌ها و موقعیت‌ها اثر خاصی است‌که زمينه اجابت دعا در آن‌ها فراهم‌تر است.
امام صادق علیه السلام در این زمینه بیانی را از پیامبر گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلم نقل می‌فرمایند: « خَيْرُ وَقْتٍ دَعَوْتُمُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ الْأَسْحَارُ»،[6]؛ «سحرگاهان بهترین زمانی است‌که می‌توانید خدا را در آن زمان بخوانید.»
هم‌چنین فرمایشی را از امیر المومنین علیه السلام نقل می‌فرمایند: «اِغْتَنِمُوا الدُّعاءَ عِنْدَ خَمْسَةِ مَواطِنَ: عِنْدِّ قَرائَةِ الْقُرآنِ، وَ عِنْدَ الْاَذانِ، وَ عِنْدَ نُزوُلِ الْغَيْثِ، وَ عِنْدَ اِلْتِقاءِ الصَّفَّينِ لِلشَّهادَةِ، وَ عِنْدَ دَعْوَةِ الْمَظْلُومِ،فَاِنَّها لَيْسَ لَها حِجابٌ دُونَ الْعَرْشِ» ،[7]؛ «در پنج هنگام دعا کردن را غنيمت شماريد: هنگامی که قرآن می‌خوانند، هنگامی که اذان می گويند، هنگامی که باران می‌بارد، هنگامی‌که مجاهدانِ براي نيل به شهادت در راه خدا می‌جنگند و هنگامی‌که ستمديده‌ای نفرين میکند؛ زيرا آهِ مظلوم حجاب‌ها را می‌درد و به عرش خدا می‌رسد.»
ه: اصرار در دعا
يكي از نكاتی كه در دعا كردن به آن سفارش شده، اصرار و پافشاری در دعاست. به این معنا که در دعا و تضرع به درگاه خداوند دچار سستي و خستگي نشويم، و البته در عین حال، نتیجه را به خودش واگذار نمائیم.
امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «سَلْ حَاجَتَكَ وَ أَلِحَ فِي الطَّلَبِ فَإِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ إِلْحَاحَ الْمُلِحِّينَ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِين»،[8]؛ «حاجت خود را طلب کرده و در آن مداومت داشته باش. به درستی که خداوند مداومت (و اصرار) بندگان مومن خود را (در دعا) دوست دارد.»
«سایهٔ حق بر سر بنده بود
عاقبت جوینده یابنده بود
گفت پیغامبر که چون کوبی دری
عاقبت زان در برون آید سری
چون نشینی بر سر کوی کسی
عاقبت بینی تو هم روی کسی
چون ز چاهی می‌کنی هر روز خاک
عاقبت اندر رسی در آب پاک»[9]
و: در همه حال دعا کردن
یکی از شرایط اجابت دعا آن است که نباید دعا، اختصاص به حالت گرفتاری ما داشته باشد. بلکه همیشه باید با دعا مانوس باشیم. حتی زمانی که مشکلی نداریم و گره‌ای به کارمان نیفتاده است.
امام صادق علیه اسلام می‌فرمایند: «مَنْ تَقَدَّمَ فِي الدُّعَاءِ اسْتُجِيبَ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ صَوْتٌ مَعْرُوفٌ وَ لَمْ يُحْجَبْ عَنِ السَّمَاءِ وَ مَنْ لَمْ يَتَقَدَّمْ فِي الدُّعَاءِ لَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ إِذَا نَزَلَ بِهِ الْبَلَاءُ وَ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ ذَا الصَّوْتَ لَا نَعْرِفُهُ»،[10]؛ «كسي كه قبل از بلا دعا كند هنگام بلا دعايش مستجاب مي‌شود و ملائكه گويند صداي اين شخص آشناست و دعا به آسمان ميیرود و كسی كه قبل از بلا دعا نكند هنگام نزول بلا، دعايش مستجاب نمی شود و ملائكه گويند صداي اين شخص را نمي‌شناسيم»
ز: صلوات فرستادن
«مَنْ كَانَتْ لَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَاجَةٌ فَلْيَبْدَأْ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ثُمَّ يَسْأَلُ حَاجَتَهُ ثُمَّ يَخْتِمُ بِالصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يَقْبَلَ الطَّرَفَيْنِ وَ يَدَعَ الْوَسَطَ إِذَا كَانَتِ الصَّلَاةُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ لَا تُحْجَبُ عَنْهُ»،[11]؛ «امام صادق عليه السّلام می‌فرمایند: هر كس حاجتي به درگاه خداوند دارد اول با صلوات بر پيامبر و آلش شروع كند سپس حاجت بخواهد و در پايان دعا را با صلوات ختم كند، زیرا خدای عزّوجلّ کریم‌تر از آن است که اول و آخر دعا را قبول کند و بین این دو را رها کند؛ چرا که صلوات بر محمد و آل او، از خداوند پوشیده نمی‌ماند.»
بنابراین اجابت دعا مانند هر امر دیگری شرایط خاصی مانند شناخت خدا، یقین به اجابت، تلاش مادی، زمان و مکان مخصوص، اصرار و پافشاری، و در همه حال دعا کردن و... دارد، که این شرایط باید حاصل گردد تا متعلق درخواست ما بر آورده گردد.
.....................................
پی‌نوشت:
[1].كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي( ط- الإسلامية)،ج2ص466،دار الكتب الإسلامية،تهران،1407 ق
[2].ابن طاووس، على بن موسى،فلاح السائل و نجاح المسائل،ص107،قم،1406 ق
[3].فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى،الوافی،ج9ص1483،كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام،اصفهان،1406 ق
[4].كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاقكافي( ط- دار الحديث)،ج4ص311، دار الحديث،قم،ق 1429
[5].همان،ج5 ص77
[6]همان،ج2 ص477
[7].شيخ حر عاملى، محمد بن حسن،وسائل الشيعة،ج7 ص65،مؤسسة آل البيت عليهم السلام،قم،1409 ق
[8]. شيخ حر عاملى، محمد بن حسن،هداية الأمة إلى أحكام الأئمة عليهم السلام،ج3 ص107، آستانة الرضوية المقدسة، مجمع البحوث الإسلامية،مشهد،1414ق
[9].مولوی، مثنوی معنوی، دفتر سوم
[10]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي ( ط- الإسلامية)،ج2ص472،دار الكتب الإسلامية،تهران،1407 ق
[11]. همان،ج2 ص494
نظرات
سلام علیکم
به امید اینکه انشالله در دعا کردن سست و ناامید نشیم و مواردی که گفتید رو رعایت کنیم، ممنونم التماس دعا