چرا تکبر؟

امام محمد باقر (علیه السلام) انسانهای متکبر را دورترین انسانها از خداوند، در روز قیامت می داند: «الجَبّارونَ اَبعَدُ النّاس منَ اللهِ عزُّ و جلَّ یومَ القیامَةِ؛[1]دورترین مردم ار خداوند عزّو جل در روز قیامت سرکشانِ متکبّر هستند»
صفت تکبر و خود برتربینی از آن صفاتیست که نقش بد آن را در جامعه می توان مشاهده نمود. خیلی از کدورتها و بگومگوها در جامعه و خانواده ها، از همین صفت تکبر سرچشمه می گیرد.
شیطان و تکبر
خداوند علت سجده نکردن ابلیس بر آدم، را تکببر او می داند: «وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَئكَةِ اسْجُدُواْ لاَدَمَ فَسَجَدُواْ إِلَّا إِبْلِيسَ أَبىَ‏ وَ اسْتَكْبرَ وَ كاَنَ مِنَ الْكَافِرِينَ؛[بقره/34]و (ياد كن) هنگامى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده و خضوع كنيد!» همگى سجده كردند؛ جز ابليس كه سر باز زد، و تكبر ورزيد، (و به خاطر نافرمانى و تكبرش) از كافران شد» [2]
این تکبر شیطان که باعث اجتناب از سجده او بر آدم (عدم تمکین دستور خداوند) شد، سبب رانده شدن او از درگاه خداوند گردید.
درآیه ای دیگری این تکبر ابلیس را ناشی از یک توهم خود برتربینی می داند: «قَالَ مَا مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيرْ مِّنْهُ خَلَقْتَنىِ مِن نَّارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ؛[اعراف/12](خداوند به او) فرمود: «در آن هنگام كه به تو فرمان دادم، چه چيز تو را مانع شد كه سجده كنى؟» گفت: «من از او بهترم؛ مرا از آتش آفريده ‏اى و او را از گل!» [3]
 ابلیس که با تکبر، خود را از درگاه خدا رانده شده قرار داد؛ در قیامت جزای این تکبرش را می بیند. آنجا که خداوند خطاب به او فرمود: «لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ‏ تَبِعَكَ‏ مِنْهُمْ‏ أَجْمَعين‏؛[ص/85]كه حتما جهنم را از تو (و همه ذرّيّه و قبيله تو) و از هر كس از آنان (از جنس بشر) كه پيروى تو كنند يكسره پر خواهم كرد». [4]
در آن روز همانطور که ابلیس مردم را از راه حق دور نموده است؛ همانطور هم از فضل حق دور خواهد شد.
چه عواملی سبب تکبر و فخر فروشی می شود؟
یکی از مهمترین آنها غرق شدن در رفاه امکانات مادی است.
در قرآن آمده است: «إِنَّ الْانسَانَ لَيَطْغَى؛[علق/6]به تحقیق انسان طغیان گر و سرکش است»
بلافاصله در آیه بعد می فرماید: «أَن رَّءَاهُ اسْتَغْنى‏؛[علق/7]از اینکه (وقتی که) بی نیازی خود را ببیند»
در عالم خارج هم می بینیم که وقتی انسانها به نان و نوایی می رسند؛  غرورشان گرفته و حتی نسبت به نزدیکانشان این حالت غرور را نشان می دهند.
قرآن در مورد این غرور و سرکشی آورده است:«فَأَمَّا الْانسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَئهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبىّ‏ِ أَكْرَمَنِ؛[فجر/15]امّا انسان هنگامى كه پروردگارش او را براى آزمايش، اكرام مى‏ كند و نعمت مى‏ بخشد (مغرور مى ‏شود و) مى ‏گويد: «پروردگارم مرا گرامى داشته است!» [5]
این آیه، وجود نعمت و امکانات مادی را برای انسان منع نمی کند بلکه یک قاعده را به دست ما می دهد که جنس انسان غالبا این خصوصیت را دارد که وقتی امکانات و نعمتها به سوی او رو می آورند، مغرور می شود و ...
 وگرنه قرآن می گوید هم دنیا را داشته باشید و هم آخرت را[6]
ولی بحث اصلی  اینجاست که اگر انسان به یک امکانات مادی برسد نباید به خودش مغرور شود زیرا دنیا ماندنی نیست و اصل کار، آخرت است.
یک مثال برای تقریب ذهن: باید توجه داشت همانطور که انسان دوستان خود را بیشتر از دیگران تحویل می گیرد، همانطور هم از آنها انتظاراتی دارد که به هیچ وجه از دیگران ندارد، خداوند هم همین طور، اگر ما فکر کنیم چون خداوند یکی را  دوست داشته به او مال و منال داده است؛ باید هم قبول کنیم که انتظاراتی از این بنده اش هم دارد. معمولا انسانها این وظیفه را ا یاد برده و مغرور و متکبر می شوند.
 قرآن هم  همین روحیه انسانها را به ما متذکر می شود. «وَ قَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونىِ أَسْتَجِبْ لَكمُ‏ْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبرِونَ عَنْ عِبَادَتىِ سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِين؛[غافر/60]پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را بپذيرم! كسانى كه از عبادت من تكبّر مى‏ ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ مى‏ شوند!» [7]
کسانی که نسبت به عبادت پروردگار تکبر ورزیده و با توجیهات بی اساس و لجبازی از عبادت خداوند طفره می روند؛ طبق این آیه وارد جهنم شده و از رحمت خدا دور می شوند، و اینان هستند که در فردای قیامت دورترین انسانها نسبت به رحمت پروردگار هستند.
فرعون، متکبری سرسخت
هنگامی که خداوند حضرت موسی (علیه السلام) را مامور تبلیغ دین خود در سرزمین مصر نمود؛ به پیامبرش گفت: سراغ فرعون برو که متکبر است. «اذْهَبْ إِلىَ‏ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى؛[نازعات/17]به سوی فرعون برو که طغیان نموده است».
چون سرزمین مصر تحت سیطره فرعون بود و طبعا خدم و حشم و برو بیایی هم داشت حسابی مغرور شده بود طوری که نعوذ بالله ادعای خدایی می کرد.َ «فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى؛[نازعات/24]‏پس گفت:من خدای بزرگ شما هستم»
فرعون به بهانه اینکه من این همه امکانات را دارم و ...، فکر می کرد در مقابل خداوند می تواند اظهار فضلی بکند، مثل ابلیس که در مقابل فرمان خداوند تمکین نکرد و برتر بودن خود را به میان کشید و آن همه عبادتش بر باد فنا رفت.
خداوند در همین سوره نتیجه تکبر فرعون را آورده است: «فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَكاَلَ الاَخِرَةِ وَ الْأُولى‏؛[نازعات/25]از اين رو خداوند او را به عذاب آخرت و دنيا گرفتار ساخت» [8]
کسی که در مقابل خداوند گردنکشی کند و حکومت او را به رسمیت نشناسد باید منتظر اینگونه عواقبی هم باشد.
 تکبر امثال ابلیس و فرعون خیلی بالا بود و خداوند عذاب خیلی شدیدتری به آنها می چشاند؛ ولی باید بدانیم این صفت، صفت شیطانیست و در روز قیامت دورترین انسانها نسبت به رحمت و لطف خداوند همین متکبرانند.
در زمان کنونی ما هم، استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا به بهانه حق وتو داشتن، هر طرح و برنامه ای که مخالف منافع او باشد، در سازمان ملل با آن مخالفت می نماید و متکبرانه با آن برخورد می کند از جمله حمایت بی قید و شرط از اسراییل غاصب و به رسمیت نشناختن حقوق فلسظینیان و ...
البته مسلمانان هم در این میان بی تقصیر نیستند.
نتیجه گیری
در دین مبین اسلام تکبر مورد نکوهش واقع شده است.
حضرت امام باقر (علیه السلام) دور ترین انسانها را نسبت به خداوند در قیامت انسانهای مستکبر می داند، چون اینان در دنیا اعتنایی به بنده های دیگر خداوند و یا فرامین باری تعالی نداشتند و فاصله ی دوری بین خود و اینها ایجاد کرده بودند؛ در آن دنیا هم خداوند رحمت خود را از اینان دور خواهد داشت.

پی نوشتها  
[1]جهادالنفس، ترجمه افراسیابی، ص255
[2]ترجمه مکارم، ص6
[3] همان، ص15
[4] ترجمه مشکینی، ص458
[5]ترجمه مکارم ، ص593
[6]«وَ مِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فىِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فىِ الاَخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ؛[بقره/201]و بعضی دیگر می گویند: خدایا به ما هم دنیای نیکویی بده و هم آخرت نیکویی و ما را از عذاب جهنم برهان»
[7] ترجمه مکارم، ص474
[8] همان، ص584