«برزخ» در لغت به معناى چيزى است كه در ميان دو شئ حايل شود، سپس اين معنا توسعه يافته و به هر امرى كه در ميان دو چيز يا دو مرحله قرار گيرد، اطلاق شده است. قرآن درباره درياى آب شيرين و شور كه در كنار هم قرار دارند مى فرمايد: (بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لاَّ يَبْغِيَانِ)[1]; در ميان آن دو، برزخى است كه مانع از غلبه يكى بر ديگرى است.
در اين جا منظور از «برزخ» جهانى است كه ميان دنيا و عالم آخرت قرار دارد; يعنى هنگامى كه روح از بدن جدا مى شود، پيش از آن كه بار ديگر در قيامت به بدن اصلى بازگردد، در عالمى كه ميان اين دو عالم است و برزخ ناميده مى شود قرار خواهد داشت.[2]
اثبات عالم برزخ :
اصل وجود «عالم برزخ» مورد اتفاق دانشمندان اسلامى است و دلايل عمده آنها بر اثبات آن، آيات و روايات است، هر چند از طريق عقلى نيز قابل اثبات است. از جمله آياتى كه بر عالم برزخ دلالت مى كند، چنين است: (و مِنْ وِرائِهِمْ بَرَزَخُ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ)[3]; و پشت سر آنها برزخى است تا روزى كه بر انگيخته مى شوند.
آيات ديگرى نيز بر عالم برزخ دلالت دارند كه عبارتند از: بقره، 154;مؤمن، 46 و 47; نوح، 25; يس، 26 و 27; روم، 55; مؤمن، 11 و... بعضى از اين آيات، از حوادث و احوال عالم برزخ خبر مى دهند; مثلا: از آيه 46 سوره مؤمن استفاده مى شود كه در جهان برزخ آل فرعون را بر آتش دوزخ عرضه مى كنند و ناراحت مى شوند، يا شهدا در عالم برزخ نزد پروردگار و در محضر قرب او روزى داده مى شوند و در آن عالم حيات حقيقى دارند. پس طبق اين آيات، در عالم برزخ حيات برزخى وجود دارد و مجرمان در آن جا گرفتار عذاب الهى مى باشند، و شهدا و بندگان صالح خداوند نيز از نعمت هاى الهى برخوردارند.
روايات نيز بر عالم برزخ و حيات در آن جا و حوادث آن دلالت روشن دارند: در حديث معروفى از پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله)آمده كه هنگامى كه اجساد كشته شده گان مشركان مكّه را در جنگ بدر در چاهى ريختند، در كنار چاه ايستاد و فرمود: اى اهل چاه! آيا آن چه را كه پروردگارتان به شما وعده داده بود حق يافتيد؟ من كه وعده پروردگارم را (در مورد پيروزى) حق يافتم! گروهى عرض كردند: اى رسول خدا! آيا آنها مى شنوند؟ فرمود: شما نسبت به آن چه من مى گويم از آنها شنواتر نيستيد،ولى آنها امروز پاسخ نمى دهند.[4]
بعضى از روايات، از حوادث و احوال عالم برزخ و سرنوشت آدمى خبر مى دهند; مثلا، در روايات بسيارى، از شادى ارواح مؤمنان به وسيله اعمال نيك بازماندگان خبر مى دهد; از جمله در حديثى از امام صادق(عليه السلام) آمده: اِنَّ الْمَيِّتَ لَيَفْرَحُ بِالتِّرَحُّمِ عَليْه وَ الاِْسْتِغْفارِ لَهُ كَما يَفْرَحُ الْحَىُّ بِالهَديَّةِ;[5] ميت، با طلب رحمت و استغفار براى او خوشحال مى شود; همان گونه كه افراد زنده با هدايا خوشحال مى شوند.
در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود: آنها ]=ارواح مؤمنان[ در حجره هايى از بهشت، از طعام و شراب آن متنعم مى شوند و مى گويند: پروردگارا! قيامت را براى ما برپا كن، و به وعده هايى كه به ما داده اى وفا نما.[6]
روشن است كه منظور از بهشت در اين روايت، بهشت برزخى است.
[1]. رحمان، آيه 20.
[2]. ر.ك: راغب اصفهانى، مفردات، ص 118; ناصر مكارم شيرازى و همكاران، پيام قرآن، ج 5، ص 443.
[3]. مؤمنون، آيه 100.
[4]. متقى هندى، كنزالعمال، ج 10، ص 377، ح 29876.
[5]. المحجّة البيضاء، ج 8 ، ص 292; شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 183.
[6]. كافى، ج 3، باب ارواح المؤمنين، ح 1.
منبع : کتاب پاسخ به پرسش هاى قرآنى وابسته به «مركز فرهنگ و معارف قرآن» از زير مجموعه هاى دفتر تبليغات اسلامى حوزه علمیه قم