چکیده: هر لحظه‌ای که می‌گذرد عمل صالح کمیاب‌تر و گران‌تر می‌شود.
دنیا؛ بیابانی پر از مروارید
می‌گویند شبی پادشاهی سپاهش را به بیابانی برد و در آن تاریکی به سپاهش گفت: هر چه می‌خواهید از سنگریزه‌های این بیابان با خود بردارید و حمل کنید، ولی بدانید که همه شما فردا صبح وقتی به کاخ برگشتیم، پشیمان خواهید شد. همه تعجّب کردند که منظور پادشاه چیست. خلاصه این‌که بعضی افراد کمی سنگریزه برداشتند و بعضی بیشتر و بعضی هم اصلاً برنداشتند، وقتی برگشتند نزدیک صبح به کاخ رسیدند و نگاه کردند دیدند این سنگریزه‌ها همه مرواریدهای ارزشمندی هستند.
همه پشیمان بودند و حسرت می‌خوردند. آنها که با خود از این مرواریدها آورده بودند حسرت می‌خوردند، که ای کاش بیشتر آورده بودند و آنها که اصلاً برنداشته بودند بیشتر حسرت می‌خوردند که چرا هیچ چیز با خود نیاورده بودند.
اعمال خیر ساده و به ظاهر بی ارزش، در این دنیا، همانند مرواریدهایی هستند که امروز به شکل سنگریزه می‌بینیم وقتی صبح شد همه ما حسرت خواهیم خورد که چرا بیشتر برنداشتیم؟
از پیامبر اعظم صلّی الله علیه و آله روایت شده که فرمودند: «مَا مِنْ مَخْلُوقٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا وَ يَنْدَمُ وَ لَكِنْ لَا تَنْفَعُهُ النَّدَامَة [1] نيست كسى روز قيامت مگر آنكه نادم و پشيمان است و لكن ندامت براى او منفعتى نخواهد داشت». آیا این ندامت و پشیمانی جز فهمیدن ارزش اعمال خیر و ارزشمندتر شدن لحظات دنیاست؟!
رکود عمل صالح در آخرت
هر چه انسان به آخر عمر خود نزدیک‌تر می‌شود به خصوص سنّ پیری! توانایی او برای انجام بانشاط اعمال صالح و عبادت خداوند کم‌تر می‌شود و با یک رکود عملیّاتی در این دنیا روبرو می‌شود. جالب‌تر این‌که وقتی با رسیدن زمان مرگ، سفر آخرت خود را آغاز می‌کند، روند این رکود ادامه می‌یابد به این معنی که وقتی تازه از دنیا رفته است، خیلی‌ها به یاد او هستند و برای او استغفار می‌کنند و هدایای معنوی به او می‌رسد امّا هر چه زمان می‌گذرد در ذهن دیگران محو می‌شود و دیگر کسی به یاد او نیست و از لحاظ عمل صالح دچار رکود شدید می‌شود.
در مورد رکود عمل در آخرت نیز روایات متعدّدی نقل شده است از جمله این‌که؛ امام علی علیه السلام می‌فرمایند:
«اسْتَصْلِحُوا مَا تَقْدَمُونَ عَلَيْهِ بِمَا تَظْعَنُونَ عَنْهُ فَإِنَّ الْيَوْمَ غَنِيمَةٌ وَ غَداً لَا تَدْرِي لِمَنْ هُوَ أَهْلُ الدُّنْيَا سَفْرٌ يَحُلُّونَ عَقْدَ رِحَالِهِمْ فِي غَيْرِهَا قَدْ خَلَتْ مِنَّا أُصُولٌ نَحْنُ فُرُوعُهَا فَمَا بَقَاءُ الْفَرْعِ بَعْدَ أَصْلِهِ أَيْنَ الَّذِينَ كَانُوا أَطْوَلَ أَعْمَاراً مِنْكُمْ وَ أَبْعَدَ آمَالا [2] آنجایى را كه به سویش مى رويد به وسيله اين‌جا كه از آن کوچ می‌کنید اصلاح و آباد كنيد، زيرا امروز غنيمت (خير) است و فردا را ندانى که از كيست!. مردم جهان مسافرند و در سراى ديگر گره از بار خويش باز كنند. (نياكان و) ريشه هاى ما از بين رفتند و ما شاخسارهاى آنهاییم. شاخه را پس از قطع ريشه چه بقايى باشد؟ کجا هستند آنان كه از ما عمر بیشتری داشتند و بلند آرزوتر بودند؟!».
تورّم عمل صالح
این اصطلاح به دو شکل قابل معنا کردن است یکی این‌که بعضی از اعمال صالح به واسطه اثری که بر محیط و دیگران دارند و یا باعث احیای یک سنّت حسنه می‌شوند هر روز بزرگ‌تر و متورّم می‌شود و اجر بیشتری را به صاحب خود می‌رسانند همان‌گونه که از پیامبر خدا(صلی الله علیه و اله) نقل شده است:
« مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْتَقِصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْء [3] كسى كه دستور نيكى را رواج دهد پاداش آن را مى برد و برابر پاداش هر كسى كه به پيروى از او آن دستور را بكار برد نصيبش مى شود بدون اينكه از پاداش پيروان چيزى كم شود».
معنای دیگر این‌که هر چه زمان جلو می‌رود ارزش این اعمال صالح بیشتر می‌شود. در دنیا هر چه انسان به پیش می‌رود ارزش اعمال صالحی که در جوانی انجام داده است بیشتر جلوه می‌کند و در آخرت نیز هر چه به مراحل نیاز شدید در ایستگاه‌های مختلف می‌رسد، قیمت عمل صالح بیشتر است چون اثر بیشتری از خود نشان می‌دهد.
به این جمله امیرالمؤمنین علیه السلام دقّت کنید که چگونه مطلب فوق را بیان می‌کند:
« أَدِمْ ذِكْرَ الْمَوْتِ وَ ذِكْرَ مَا تَقَدَّمَ عَلَيْهِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ لَا تَتَمَنَّ الْمَوْتَ إِلَّا بِشَرْطٍ وَثِيق [4] دايمدار مرگ را و ياد آنچه را وارد شوى بر آن بعد از مرگ يعنى از عقبات قيامت و اهوال حساب و كتاب و غير آن، و آرزو مكن مرگ را مگر بشرطى محكم!».
برخی این شرط محکم را این دانسته‌اند که: « كه گمان گناهی به خود نداشته باشى و امّا بى آن پس آرزوى مرگ مكن زيرا كه اگر در دنيا بمانى ممكن است كه توفيقى نيابى كه جبران گذشته بكنى و رستگار گردى».[5]
رکود تورّمی
از برآیند مباحثی که گذشت این‌گونه بدست می آید که انسان با یک روال طبیعی خاصّی در مورد اعمال صالح به خصوص در آخرت روبروست به نام رکود اعمال صالح که نتیجه از بین رفتن قوا و توانایی انسان به مرور زمان برای انجام آن‌هاست و به تبع آن تورّمی که ناشی از فزونی تصاعدی تقاضا بر عرضه اعمال صالح به خصوص در مسیر طولانی آخرت است.
خلاصه این‌که نامی که برازنده این جریان خاص اقتصاد معنوی هر شخص است، "رکود تورّمی اعمال صالح" خواهد بود.
شاید این معنا را بتوان در روایت بسیار ارزشمند امام علی علیه السلام خلاصه کرد که فرمودند:
«بقيّة العمر لا قيمة لها[6] باقیمانده عمر را نمی‌توان قیمت‌گزاری کرد».
و یا این‌که فرمودند:«إِضَاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّة [7] استفاده نكردن از فرصتها و به هدر دادن آنها پشيمانى و اندوه مىآورد».
این روایت به تنهایی ارزش عمل صالح را برای روز مبادایی که به زودی می‌آید بیان می‌کند. روزی که قحطی توان برای انجام است و در عین حال بیشترین نیاز به عملی صالح!
نکته آخر
این‌که راهکار رهایی و درامان ماندن از این اتّفاق چیست خود مقاله دیگری را می‌طلبد امّا به اختصار در یک جمله باید گفت که باید برای بیمه از این خطر به استحکام ایمان و معنویّت یا همان مقاومت ایمانی همّت کرد.
پی‌نوشت
[1]. إرشاد القلوب إلى الصواب، ج1، ص89
[2]. تحف العقول، ص299
[3]. الخصال، ج1، ص240
[4]. تصنيف غرر الحكم، ص 162
[5]. شرح آقا جمال الدين خوانسارى بر غرر الحكم، ج2، ص210
[6]. نثر اللآلى، ص54
[7]. بحار الأنوار، ج68، ص217