شکوفایی بانکداری اسلامی با محوریت اخلاق

با فرارسیدن ده شهریور، روز بانکداری اسلامی که مصادف است با سالروز تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در پنج‌شنبه ده شهریور هزار و سیصد و شصت و دو شمسی، شایسته است محوریت اخلاق در بانکداری اسلامی مورد تبیین قرار گیرد چه اینکه از منظر گزاره‌های اخلاقی و دینی نهادهای مالی مانند بانک‌های اسلامی به‌واسطه انتساب و انطباق الزامی آنها به شریعت اسلامی عموماً باید اخلاق اسلامی را نیز محور فعالیت‌های مالی خود قرار دهند و این نهاده‌ها اخلاقاً باید به دنبال ارتقاء عدالت و رفاه در جامعه باشند.
 محوریت الگوهای ارزشی و اخلاقی در نهادهایی مانند بانک‌های اسلامی منتهی به رضایت دریافت‌کنندگان خدمات مالی شده و مسیر بررسی و تأمین نیازهای آنها آسان و کارآمد می‌کند و متقابلاً با اقبال عموم میزان سودآوری در بانک‌های اسلامی نیز افزایش می‌یابد، ولیکن رعایت نشدن برخی معیارهای اخلاقی، نگرانی‌های زیادی رابین دریافت‌کنندگان و ارائه دهنگان خدمات مالی در بانک‌های اسلامی ایجاد می‌کند.
مهم‌ترین اقدام اخلاقی در سیستم بانکداری اسلامی، تحقق عدالت با حذف ربا است، که مبانی بانکداری بدون ربا جایگزین آن شده و قابلیت پیاده شدن در جامعه اسلامی و در سطح بین‌المللی دارد و شیوه‌ها و ابزارهایی برای تحقق آن در نظر گرفته‌شده است که بر اساس یکی از معاوضات و معاملات شرعی با در نظر گرفتن شرایط اسلامی صورت می‌گیرد، بر مبنای این عقود می‌توان بدون استفاده از راهکارهای بانکداری ربوی، سپرده‌ها را به نحو مناسبی جذب نمود و تسهیلات بانکی را با روشی عادلانه اعطا نمود بدون اینکه اجحاف یا ظلمی متوجه دریافت‌کنندگان خدمات مالی بانک‌های اسلامی باشد. ازجمله  «عقود مشارکتی، عقود معاوضه‌ای و عقود عام»[1]

علاوه بر این‌ها ابزارهایی دیگری نیز برای تحقق بانکداری عادلانه اسلامی و حذف ربا در نظر گرفته‌شده مانند:  «خرید تجهیزات موردنیاز دولت و فروش آنها به‌صورت نسیه، اوراق مضاربه، اوراق مشارکت، اوراق قرضه بدون بهره و ...»[2]
با ابزار و امکانات متعددی که شریعت اسلامی جهت تحقق عدالت در اختیار بانکداری اسلامی قرار می‌دهد تا رذایل اخلاقی مانند ربا در جامعه ریشه‌کن شود شایسته است بانک داران اسلامی فضائل اخلاقی دیگری را نیز حاکم بر بانکداری بنمایند مانند: «دسترسی عادلانه اقشار مختلف جامعه به خدمت و محصول بانک در بانکداری اسلامی، تأکید بر استقرار و توسعه قرض‌الحسنه برای پاسخگویی به نیاز مالی نیازمندان، تلاش برای محرومیت‌زدایی و توانمندسازی قشرهای ضعیف جامعه با استفاده از تأمین مالی خود، آسان‌سازی و روان‌سازی فرایند ارائه خدمات به مشتریان به‌منظور کسب رضایت آن‌ها، تنظیم وثایق موردنیاز برای ارائه تسهیلات متناسب با توان مشتری افزون بر این عدم هدایت سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های غیراخلاقی و غیرمفید برای جامعه، زمینه‌سازی و ترویج فعالیت‌های اخلاقی و خیرخواهانه در جامعه، تنظیم ضوابط ارتقاء کارکنان بانک‌ها بر مبنای اخلاق محوری و شایسته‌سالاری، استقرار نظام جبران خدمات کارکنان بر مبنای عدالت از این فضائل اخلاقی است» [3] که بانک‌ها با التزام به آن هم موجب شکوفایی بانک داری اسلامی و هم موجب رونق اقتصاد سالم جامعه خواهند شد.

برای مطالعه بیشتر می‌توانید به منابع ذیل مراجعه فرمانید:
سیاست‌های پولی مناسب در جهت تثبیت فعالیت‌های اقتصادی، وزارت امور اقتصادی و دارایی،  تهران، 1373 ش.
سیاست‌های پولی در بانکداری بدون ربا (بررسی فقهی ـ حقوقی)، فراهانی فرد، سعید،  قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1378 ش.

________________________________________
پی‌نوشت:
[1]. عقود مشاركتی. ماهیت این عقود به گونه ای است كه دو طرف قرار داد ، بر طبق آن در سود حاصل از فعالیت صورت گرفته ـ بر اساس یك نسبت معین كه در قرار داد ، بر سر آن توافق نموده اند ـ شریكند ـ وجه مشترك این عقدها نداشتن بازدهی قطعی و مشخص و وجود ریسك در آنهاست ـ این عقود عبارتند از عقد مشاركت، مضاربه، مزارعه و مساقات. بر این اساس ، بانك می تواند در قالب این عقود سپرده ها را جذب نموده و تسهیلاتی را با رعایت شرایطی اعطا نماید كه مشكلات بانكداری ربوی را نداشته باشد.
 عقود معاوضه ای. در این دسته از عقود كه بیشتر در ارتباط با نحوه بهره برداری و استفاده از سپرده ها به كار گرفته می شوند، بانك از جانب خود یا به وكالت از سپرده گذاران، با مقتضیان تسهیلات، قرار دادی از نوع معاوضه ای منعقد می نماید. در این عقدها، كالاها و خدمات مورد نیاز متقاضیان تسهیلات از سوی بانك فراهم شده و با قیمت بیشتری به طور نقد یا نسیه و یا اجاره در اختیار آنها قرار داده می شود.این عقدها مانند عقود مشاركتی دارای اقسام، ویژگی ها و شرایط خاصی هستند.
عقود عام: این عقود ، محدود به فعالیت خاصی نیستند و گستره آنها تمام معاوضات را در بر می گیرد مانند جعاله و صلح كه بانك در قالب این عقود ، می تواند شرایط خاصی را در نظر بگیرد كه محذور بانكداری ربوی را به همراه نداشته باشد.«سیاست های پولی در بانکداری بدون ربا (بررسی فقهی ـ حقوقی)، فراهانی فرد، سعید،  قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1278ش، ص 99 تا 103 با تلخیص»
[2]. ابزارهای تحقق بانكداری اسلامیدر مورد ابزارهای تحقق بانكداری اسلامی (غیر ربوی) می توان به دو دسته ابزار اشاره نمود: 1. ابزارهای مؤثر در پایه پولی. 2. ابزارهای مؤثر در ضریب فزاینده پولی.ابزارهای مؤثر در پایه پولی ابزارهایی هستند كه عملكرد آنها در قالب فعال كردن عملیات بازار باز و تنزیل مجدد از طریق تأثیر بر پایه پولی است كه می توان به این موارد اشاره نمود .
1. خرید تجهیزات مورد نیاز دولت و فروش آنها به صورت نسیه: در این طرح ، بخش خصوصی، كالاهای مورد نیاز دولت، را خریداری كرده ، آنها را به قیمت بیشتری به دولت به صورت نسیه می فروشد و در ازای آن اسنادی را از دولت تحت عنوان «اوراق بدهی دولتی دریافت نماید كه این اوراق قابل خرید و فروش در بازار و تنزیل، توسط بانك ها می باشند.[3]
2. اوراق مضاربه :كه بر اساس آن پس از انعقاد قرار داد بین عامل و مالك، می توان مالكیت سرمایه مورد مضاربه را به شخص یا اشخاص جدید منتقل نمود كه جانشین مالك یا مالكان اول شود. و به لحاظ این كه موضوع مورد مضاربه دارای قیمتی حقیقی است كه از قیمت اسمی آن متفاوت است، برای استفاده از این عقد در عملیات بازار باز می توان سهم مالك در عقد مضاربه را به صورت اوراقی در آورد كه قابل خرید و فروش باشد.
از این اوراق در چند جهت می توان استفاده كرد از جمله جذب نقدینگی، تأمین مالی دولت، اعمال سیاست پولی، تأمین مالی بانك ها.
3. اوراق مشاركت.
4. اوراق قرضه بدون بهره این ابزار مبتنی بر عقد قرض الحسنه و با توجه به تشویقات فراوانی است كه منابع اسلامی نسبت به سنت حسنه قرض الحسنه شده است. هم چنین می توان جوایزی را نیز به منظور تشویق بیشتر افراد در نظر گرفت.«همان، ص63»
دسته دوم از ابزارها، ابزارهای مؤثر در ضریب فزاینده پولی هستند كه مشخصه عمده آنها این است كه از طریق تأثیر بر یكی از اجزای ضریب فزاینده «پولی» آن را تغییر داده ، موجب تغییر حجم پول می شوند این ابزارها عبارتند از:
1. تغییر در حداقل نسبت سهم سود بانك ها.
2. تغییر در نرخ سود مورد انتظار.
3. تغییر حداقل و حداكثر نرخ سود بانك ها در برخی تسهیلات.(همان، 228 و 230)
[3]. سایت پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی http://www.mbri.ac.ir/?PageName=islamicbankingpages&ID=90571 .