رهروان ولایت ـ از جمله افتخارات شیعه امامیه، پیروی ایشان از شخصی است که به تعبیر پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) دروازه‌ی شهر علم است و هر کس بخواهد به علم و دانش دست پیدا کند، باید از این دروازه وارد شود و علوم را از این معلّم بیاموزد.[1]
این کلام پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) از وحی الهی و خزانه غیب ربوبی نشأت گرفته است.[2] همه مسلمین متّفق‌اند که منشأ بسیاری از علومی که امروزه به عنوان علوم اسلامی و انسانی شناخته میشود، آقا امیرالمومنین(علیه‌السلام) بوده است.[3]
شاگردان امیرالمومنین(علیه‌السلام) از همان اوّل به تألیف کتب و تصنیف آثار پرداختند. در بین اصحابِ امیر المومنین، سلمان فارسی[4] ابوذر الغفاری[5] اصبغ بن نباتة[6] و عبيد الله بن ابی‌رافع[7] صاحب تصنیفات گران‌بهایی بوده‌اند.
سایر ائمّه شیعه نیز که منوّر به همان نور امیرالمومنین(علیه‌السلام) بودند، شاگردانی تربیت کردند که هر کدام در علوم مختلف، سرآمد مردم زمان خود بوده و آثار بسیار نفیسی در رشته‌های مختلفی چون حدیث، تفسیر، علوم ادبی عرب و اعتقادات تدوین کردند. البته اختناق موجود در اواخر دوره امویان مانع از تدوین کتب مختلف توسط اصحاب ائمه نشد. به عنوان مثال از بین اصحاب امام سجاد(علیه‌السلام) افرادی چون ابوحمزه ثمالی کتاب‌هایی تالیف کردند.[8]
با فروپاشی امویان، زمینه برای کار علمی ائمه و رونق مدارس علمی ایشان فراهم شد تا جایی‌که در کرسی درس امام صادق(علیه‌السلام) بیش از چهار هزار نفر از فرقه‌های مختلف حضور داشتند و کتب بسیاری توسط شیعیان و اهل سنت در این زمان تدوین شد. ائمه اهل سنت نیز در همین کلاس‌ها شرکت می‌کردند و احادیث بسیاری از امام نقل کرده‌اند.[9]
از بین کتب مختلف شیعه، چهارصد کتاب انتخاب شده و به عنوان «اصول اربعة مأة» شناخته می‌شده است. این کتب چهارصدگانه به املاء امام و با بازبینی‌هایی همراه بوده و به عنوان منابع قابل اعتماد روایی در اختیار نسل‌های بعدی قرار گرفته است. مرحوم کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی با استفاده از همین کتب چهارصدگانه به تدوین کتب اربعه شیعه پرداختند.
البته حوزه درسی امام صادق(علیه‌السلام) محدود به احادیث فقهی و کلامی نبوده و در سایر رشته‌ها از قبیل طب و علوم طبیعی نیز شاگردانی پرورش داده‌اند. از جمله این افراد می‌توان از «ابوموسی جابر بن حیان» که به عنوان پدر علم شیمی شناخته میشود نام برد.[10] وی اولین کسی است که به علم شیمی شهرت و آوازه بخشید و بی‌‌تردید نخستین شخصی است که شایستگی کسب عنوان شیمی‌دان را دارد.
نوآوری انواع گوناگونی از وسایل آزمایش‌گاهی، از جمله عنبیق به اسم او ثبت شده است. کشف مواد شیمیایی متعددی هم‌چون هیدرو کلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب، سیتریک اسید و استیک اسید، هم‌چنین معرفی فرآیندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به شمار می‌‌‌آیند، از جمله یافته‌‌‌های اوست. او هم‌چنین یافته‌‌‌های دیگری درباره روش‌‌های استخراج و خالص‌‌سازی طلا، جلوگیری از زنگ‌زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگ‌‌رزی و نم‌ناپذیر کردن پارچه‌‌ها و تجزیه مواد شیمیایی ارائه داد، از جمله اختراعات دیگر او، قلم نوری است.[11]
به طور کلی از زمان امیرالمومنین(علیه‌السلام) تا زمان امام حسن عسکری(علیه‌السلام) بیش از شش هزار و ششصد کتاب توسط شاگردان ائمه و غالباً با املاء و انشای آن بزرگواران نوشته شده است.[12]
البته قدیمی‌ترین تألیف از بین كتب اصحاب ائمّه که تا به امروز باقی‌مانده است، کتاب «سلیم بن قیس هلالی» است که در موضوعات اعتقادی و تاریخی نگاشته شده است.[13]
تعجب از ناآگاهانی که شیعه امامیه را فاقد کتب و تصانیف می‌دانند و حال آن‌که با وجود ظلم‌هایی که بر علویون و شیعیان در طول قرون متمادی رفته و با وجود کتاب‌سوزی‌های گسترده، امروزه بسیاری از این آثار با تلاش بزرگانی چون شهید اول و علامه مجلسی، باقی مانده است.
---------------------------------------
پی‌نوشت:
[1]. الأمالی (للصدوق)، ص345- المجلس الخامس و الخمسون.
[2]. به دلیل آیه کریمه: «وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوى، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى، عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى[نجم/2و3و4] و سخن از روی هوی نمی‌گويد، نيست اين سخن جز آن‌چه به او وحی میشود، او را آن فرشته بس نيرومند تعليم داده است».
[3]. یکي از کتاب‌هاي اهل‌سنت، کتاب فتوحات اسلاميه است که در ج2،ص453 در ارتباط با مقام علمی و فضايل اميرالمومنين(علیه‌السلام) از ابن‌عباس نقل می‌کند: «و ما علمی و علم أصحاب محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فی علم علی رضى‌الله‌عنه إلا كقطرة في سبعة أبحر: علم من و علم اصحاب پيامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در برابر علم علی(علیه‌السلام) مثل قطره در مقابل هفت درياست».
[4]. معجم رجال الحديث، ج8، ص186.
[5]. معجم رجال الحديث، ج4، ص164.
[6]. معجم رجال الحديث، ج3، ص220.
[7]. معجم رجال الحديث، ج11، ص62: كاتب أمير المؤمنين، له كتاب قضايا أمير المؤمنين.
[8]. رجال نجاشی، ص: 115.
[9]. مجله: پاسدار اسلام-آبان 1386، شماره 311: بزرگان اهل سنّت در جمع شاگردان حضرت صادق(ع).
[10]. مسئله جابری (نوع شناسی اشارات جابر بن حیان به امام جعفر صادق(ع)، عالم زاده، هادی - کوهکن، رضا، تاریخ "اسلام پژوهی" پاییز و زمستان ۱۳۸۴ – شماره1.
[11]. http://shimisalami.ir/post/957.
[12]. الأصول الستة عشر من الأصول الأولیة، تحقیق ضیاءالدین محمودی، نعمة الله جلیلی، مهدی غلامعلی، دار الحدیث، 1423ق.
[13]. رجال العلامة الحلی، ص: 83.
مطالب مرتبط:
نظرات
موفق باشید