چکیده: «تواضع» از ماده «وضع » در اصل به معنی فرونهادن است و به معنای پایین دیدن خویش از دیگران، در اخلاق مطرح است. امام حسین علیه‌السلام در تمام عمر خویش، فردی فروتن بودند و برای ریشه‌کنی کبر، مقابل مستکبران و متکبران ایستادگی نمودند.
«تواضع » از ماده «وضع » در اصل به معنی فرونهادن است و هنگامی که به عنوان یک صفت اخلاقی به‌کار رود، مفهومش این است که انسان خود را پایین تر از آنچه موقعیت اجتماعی اوست قرار دهد. صفت مقابل تواضع تکبر است که به معنای برتری جویی و قرار دادن خویشتن برتر از موقعیت فردی و اجتماعی؛ استفاده می‌شود. فروتنی در فارسی تعبیر درست و دقیقی برای تواضع است. مرحوم نراقی در کتاب ارزشمند معراج السعادة در تعریف تواضع می گوید: «تواضع عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان می کند». [۱]احادیث فراوانی از پیامبر و امام علی علیه‌السلام به موضوع تواضع و فروتنی پرداخته‌است. مثلاً در حدیثی از رسول خدا(ص) که بیانگر اهمیت تواضع است؛ می خوانیم: « مَالِی لَاأَرَی عَلَیکُمْ حَلَاوَةَ الْعِبَادَةِ؟ قَالُوا وَ مَا حَلَاوَةُ الْعِبَادَةِ؟ قَالَ التَّوَاضُع[۲]; چه می شود که شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است!» یا امام علی علیه‌السلام تواضع را برترین عبادت دانسته‌اند و دربارۀ آن فرموده‌اند: «عَلَیکَ بِالتَّوَاضُعِ فَإِنَّهُ مِنْ أَعْظَمِ الْعِبَادَة[۳]; بر تو باد تواضع که از برترین عبادات است ». و حضرت در حدیث دیگری کسب محبت دیگران را میوۀ تواضع برشمرده‌اند و بیان داشته‌اند: « ثَمَرَةُ التَّواضُعِ الَمحَبّةُ، ثَمَرَةُ الكِبرِ المَسَبَّةُ[۴]; میوه درخت تواضع محبت است و میوه(شوم) تکبر دشنام و ناسزاگویی مردم است!» امام حسین علیه‌السلام که تربیت یافتۀ چنین مکتبی بود، همواره متواضعانه رفتار می‌کرد. عزیمت به حج با پای پیاده، قبول دعوت فقرا و هم‌غذا شدن با آنها و دعوت آنها به مهمانی [۵]از آن دست رفتارها است. اوج فروتنی حضرت اباعبدالله در پیشگاه الهی است. این امام عزیز هنگامی که به مناجات با محبوب مشغول می‌شد؛ چنین عرض حال می‌کرد: «خُوَيْدِمُك بِبابِك سائِلَکَ بِبابِکَ، مِسکینُکَ بِبابِکَ[۶]; خدایا بنده کوچکت به در خانه توست، خادم کوچکت به در خانه توست، سائلى به در خانه توست، محتاجى به در خانه توست.»
اینگونه بود که امام حسین علیه‌السلام غوغایی در عالم به‌پا کرد و در پهنۀ تاریخ چونان آب حیات به زندگی بخشی و زندگی آفرینی پرداخت. حجةالاسلام محمدرضا رنجبر این غوغای حسینیِ عالم را حاصل فروتنی امام می‌دانند و در تمثیلی زیبا بیان می‌دارند: آب هر چند كم هم كه باشد وقتى از بالا به پايين مى آيد و افتادگى مى كند، چقدر زياد مى شود و چه سر و صدايى بخصوص در دل شب پيدا مى كند و اساساً وقتى به سنگى برخورد مى كند رو سفيد مى شود و حالا اگر اين آب بسيار و عظيم باشد، آبشار شده و تماشايى مى شود و از دور و نزديك به نظاره آن مى آيند. سيدالشهدا عليه السلام آب حيات است و از سويى هم عظيم و بزرگ و البته در برابر خدا، افتاده و خاضع و در روز عاشورا اوج افتادگى را از خود نشان داد و چه سر و صدايى در شب دنيا پيدا كرده و چه شكوه و عظمتى، چون با يك دنيا افتادگى و خضوع مى گفت:خُوَيْدِمُك بِبابِك; خدایا! خدمتگزار كوچك تو بر آستان توست، يعنى خود را كوچك مى ديد. يكى از درس هاى بزرگ عاشورا اين است كه اگر خودت را كوچك ديدى بزرگ مى شوى و اگر بزرگ ديدى كوچك مى شوى.[۷]
البته درمنابع دینی ، تواضع در برابر افراد مستکبر و خود بزرگ بین که دیگران را به دیده ی حقارت می نگرند، صفت ناپسندی شمرده شده‌است. چرا که از یک سو موجب پستی وذلت انسان است واز طرف دیگر تکبرِ مستکبر ادامه می‌یابد وگمان می کند که واقعاً لایق احترام دیگران است. امام صادق علیه‌السلام در ردّ تواضع برای کافران و متکبران فرموده‌اند: « إِنَّ اللّه فَوَّضَ إِلَى المُؤمِنِ اُمورَهُ كُلَّها وَلَم يُفَوِّض إِلَيهِ أَن يَكونَ ذَليلاً أَما تَسمَعُ اللّه تَعالى يَقولُ: (وَ لِلّهِ العِزَّةُ وَلِرَسولِهِ وَلِلمُؤمِنينَ) فَالمُؤمِنُ يَكونُ عَزيزا وَلا يَكونُ ذَليلاً قالَ: إِنَّ المُؤمِنَ أَعَزُّ مِنَ الجَبَلِ لأَنَّ الجَبَلَ يُستَقَلُّ مِنهُ بِالمَعاوِلِ وَالمُؤمِنُ لايُستَقَلُّ مِن دينِهِ بِشَىْ‌ء[۸]: خداوند اختيار همه كارها را به مؤمن داده اما اين اختيار را به او نداده است كه ذليل باشد. مگر نشنيده اى كه خداى تعالى مى فرمايد: «عزت از آن خدا و رسولش و مؤمنين است» پس، مؤمن عزيز است و ذليل نيست. [در ادامه] فرمودند: مؤمن از كوه محكم تر است، زيرا از كوه با ضربات تيشه كم مى شود اما با هيچ وسيله اى از دين مؤمن نمى توان كاست.» در سبک زندگی حسینی، دوری ایشان از فروتنی در مقابل مستکبران و زورگویان به خوبی نمایان است و خطبه‌های عاشورایی حضرت بیانگر این واقعیت تحریف ناشدنی است؛ پس امام حسین علیه‌السلام نمونه‌ای کامل از تواضع پسندیده است که در سایۀ این تواضع چراغی بی‌نظیر برای هدایت گردیده‌اند.
پی‌نوشت
[۱] معراج السعادة، ص ۳۰۰.
[۲]میزان الحکمة، ج۴، حدیث ۲۱۸۵۲.
[۳] بحار الانوار، ج ۷۲، ص۱۱۹، ح۵.
[۴]غرر الحکم، حدیث ۴۶۱۳.
[۵] ذکری الحسین، ج۱، ص ۱۵۲.
[۶] ربیع الأبرار، ص ۲۱۰.
[۷] سلوک باران، محمدرضا رنجبر، تمثیل امام حسین و عبرت‌های عاشورا.
[۸]تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۱۷۹