قوانین ارث در تعادل با وظایف مالی

دین اسلام، با نگرشی دقیق به واقعیات در تمام زمینه‌ها، عدالت را بر پایه مصالح و مسئولیت‌های حقیقی بنا نهاده است، از جمله این‌که مصالح و وظایف حقیقی را نمی‌توان با تساوی به انجام رساند. چه‌بسا، رعایت تساوی، بی‌عدالتی‌های بسیاری را رقم بزند، بر همین مبنا هر چند زن و مرد در آئین عدالت محور اسلام کرامت و ارزش انسانی یکسانی دارند، اما از حیث اقتصادی وظایف متفاوتی دارند. این وظایف بر مبنای قدرت جسمی و روحی زن و مرد تقسیم‌بندی شده، زیرا زن به‌ اندازه مرد، تاب تنش‌های اقتصادی را ندارد، چه اینکه بانوان برای به دنیا آوردن فرزند علاوه بر بارداری، بعد از زایمان نیز باید به شیردهی و مواظبت از کودک خود بپردازند، دوران بارداری و شیردهی زمان و انرژی زیادی را از زن می‌گیرد، هرچند این کار، فی‌نفسه، کاری بزرگ و ارزشمند است، اما کار اقتصادی نبوده و هیچ درآمد اقتصادی را برای زن به همراه ندارد، به همین دلیل مرد تکالیف و مسئولیت‌های مالی بیش‌تری داشته و هزینه و مخارجی را باید در این زمینه متحمل شود، مرد باید علاوه بر مخارج خود، مخارج زندگی همسر و فرزندان خود را نیز تأمین کند. تا زن، فارغ از دغدغه‌های مالی، به مسئولیت‌هایش در قبال خانه و فرزندان برسد.

علی‌رغم این همه دقت، نظر احکام اسلامی که منطبق بر واقعیات است، برخی با مطرح کردن این موضوع که: «چرا ارث زن نصف ارث مرد است؟» می‌خواهند شائبه‌ای از بی‌عدالتی و تبعیض علیه بانوان و کم‌ارزشی آن‌ها را در دین اسلام مطرح کنند.

این در حالی است در دین مبین اسلام، هیچ تبعیضی علیه بانوان صورت نپذیرفته و نسبت به کرامت انسانی مرد و زن تاکید شده چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ [حجرات/ 13] اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره‏‌ها و قبيله‌‏ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد(اين‌ها ملاك امتياز نيست) گرامى‌‏ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست».
علاوه بر این‌که طرح بحث: «ارث زن نصف ارث مرد است؟» از بنیان فاقد عمومیت و کلیت است، زیرا در مواردی ارث زن نه تنها نصف مرد نيست، بلكه گاهی مساوی و گاهی هم بيشتر و دو برابر مرد است.[1]

اما در برخی موارد که سهم الارث مرد بیشتر از زن است، به دلیل حکمت‌های متعددی است، هم‌چنانکه در مقدمه اشاره شد، نفقه زن بر عهده مرد واجب است؛ یعنی مرد علاوه بر این‌که باید مخارج خود را تأمین کند، موظف است هزینه زندگی زن و فرزندان را هم تأمین کند. از سوی دیگر، مرد باید مهریه را به زن پرداخت کند، در واقع می‌توان ادعا کرد که آن‌چه زن از ارث و مهریه نصیبش می‌شود، پس انداز اوست، زیرا در زندگی خانوادگی هیچ وظیفه‌ی مالی متوجه زن نیست؛ درحالی‌که سهم الارث مرد، صرف مخارج زندگی خود، همسر و فرزندانش می‌شود.

علاوه بر این، در شرع اسلام، تکالیفی بر عهده مرد گذاشته شده است که مستلزم صرف مال است؛ مانند هزینه‌هایی که مرد باید در راه جهاد بپردازد، یا اگر  یکی از بستگانش، به‌صورت خطایی مرتکب قتل یا جرحی شود، مرد در پرداخت دیه مقتول، مسئولیت دارد؛ درحالی‌که زن هیچ مسئولیتی در این زمینه‌ها ندارد. در حدیثی امام صادق(علیه‌السلام) نیز به این موارد اشاره کرده و می‌فرمایند: «مرد تکالیف بیشتر و مسئولیت‌های سنگین‌تری بر دوش دارد. مرد باید به جهاد برود و مخارجی را در این زمینه متحمل شود، مرد باید علاوه بر مخارج خود، مخارج زندگی همسر خود را نیز تأمین کند. مرد در ردیف عاقله است و باید در جنایت خطایی بستگان خود، با پرداخت مال، کمک کند؛ در‌حالی که زن چنین وظایفی را ندارد».[۲]

پس هر چند در برخی موارد ارث مرد دو برابر ارث زن است، اما با دقت بیشتر، روشن می‌شود که از یک نظر، بهرمندی زنان بیش از مردان است و این به خاطر حمایتی است که اسلام از حقوق زن کرده است و مسئولیت‌های مالی که اسلام بر عهده مردان گذاشته، در عمل، نیمی از درآمد مردان را در اختیار زنان قرار می‌دهد، زیرا که مرد باید هزینه زندگی همسر خود را طبق نیازمندی او از مسکن، پوشاک و خوراک و سایر لوازم بپردازد و هزینه زندگی خود و فرزندان نیز بر عهده اوست. حتی اگر شأن زن و موقعیت او اقتضا کند تا خدمت‌کاری را استخدام نماید و خودش هم توان مالی پرداخت مزد او را داشته باشد، باز هم پرداخت حقوق و مزد خدمت‌کار بر عهده مرد است. [3]

علاوه بر مطالب فوق، احکام و قوانین اسلامی به همه وارثان این اجازه را می‌دهد که با استفاده از احکام مربوط به «وصیت»  هر کسی از بازماندگان از جمله زن یا هر یک از دختران و ... را که می‌خواهد در زمان حیاط خود از ماترک و ارثیه بیشتری بهرمند سازد.

در نتیجه: زیاد بودن ارث در برخی موارد برای ایجاد تعادل با مسئولیت مالی است، که لازمه توازن میان بهرمندی زن در راستای وظایف مالی مرد است؛ علاوه بر اینکه وارث نیز می‌تواند با احکام «وصیت» هر یک از بازماندگان از جمله زن یا دختران را در زمان حیاط خود از ماترک بیشتری بهره‌مند سازد.

_______________________________________
پی‌نوشت
[1]. الف) مورد تساوی، مانند اين كه متوفی پدر، مادر و دو دختر دارد. پدر يك ششم و مادر يك ششم و دختران هر كدام يك سوّم می‌برند. ب)اگر متوفی برادران و خواهران مادری دارد، ماترك بالسويه بين آن‌ها تقسيم می‌شود.(مادة 922 قانون.مدنی) ج) اگر متوفی دايی، خاله، جد و جدة مادری داشته باشد، موروث به طور مساوی بين آن‌ها تقسيم می‌شود.(مادة 933 ق.م) د) در صورت اجتماع عموها و عمه‌های مادری و انحصار ورثه به آن‌ها، تركه بين آن ها بالسويه تقسيم می‌شود. (مادة 931 ق.م) و) اگر متوفی دو خواهر امّی، دو برادر ابوينی و زوج داشته باشد، در اين فرض خواهرها دو برابر برادرها ارث می‌برند. ن) اگر وارثان پدر و مادر و شوهر باشند. مادر يك سوم می‌برد و پدر يك ششم و يك دوم هم به شوهر می‌رسد. پس مادر دو برابر پدر ارث برده است. برای مطالعه بیشتر به سلسلة الينابيع الفقهيه، كتاب المواريث، ج 22، المراة فی الفكر الاسلامی، ج 2، ص 133 ـ 134.  زن در آئينه جلال و جمال، ایت الله جوادی آملی، ص 404. مراجعه کنید.
[2]. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیه، ج ۹، ص ۲۷۴. 
[3]. حقوق زن در اسلام و خانواده، مریم ساوجی، چاپ ۱۳۷۱، ص ۱۱۳، .