عزا به معناى صبر و شکیبایى در ماتم و به معناى سوگ و مصیبت آمده است «عزى بعضهم بعضاً» یعنى توصیه به صبر مىکنند و مىگویند: «أحسن اللّه عزاءک»؛ خداوند به تو صبر و نیکى روزى فرماید.
واژه عزادارى و سوگوارى مانند واژههاى صلات، حج و زکات اصطلاحى شرعى نیست که شناخت آن نیاز به تعریف شارع مقدس داشته باشد بلکه واژهاى است آیینى که نشان دهنده رفتار و مراسم خاصى است که در مواقعى بخصوص توسط اقوام و ملل گوناگون انجام مىشود. البته در روایات و دیگر منابع تاریخى الفاظى وجود دارد که مىتوان آنها را با معناى عزادارى برابر دانست - مانند عزا، ماتم، نوحه یا نائحه، تسلى، رثا و مرثیه - و ما در ابتدا سعى خواهیم کرد آنها را با استفاده از عرف و لغت بررسى کنیم.
1.عزا؛ این واژه به معناى صبر و شکیبایى در ماتم و به معناى سوگ و مصیبت آمده است. (1)
2.عزّى؛«تعزیة الرجل» از باب تفعیل به معناى تسلى و توصیه به صبر؛ «عزى بعضهم بعضاً» یعنى توصیه به صبر مىکنند و مىگویند: «أحسن اللّه عزاءک»؛ خداوند به تو صبر و نیکى روزى فرماید. (2)
3. تسلى؛ خرسندى یافتن، آرام گرفتن و شخص عزادار و مصیبت زده را تسلى دادن. (3)
4. ناحت یا نوحه؛ گریه و زارى و شیون بر مردن؛ «ناحت المرأة على المیت نوحاً من باب قال، ربما قیل النیاح فهى نائحة» (4)، النیاحة «بکت علیه بصیاح و عویل و جزع»؛ (5) نیاحه، یعنى گریه با آواز، ناله و زارى و بیتابى. در لغت نامه دهخدا ذیل لغت نوحه آمده است «بیان مصیبت، گریه کردن با آواز، آواز ماتم، شیون و زارى، مویه گرى، زارى بر مرده، شعرى که در ماتم و سوگوارى با صوت حزین و ناله و زارى خوانند، اعم از سوگوارى براى کسى که تازه مرده یا براى امامان شیعه. (6) خود امامان بر سیدالشهدا مىگریستند و دستور به نوحه خوانى مىدادند. برحمزه سیدالشهدا و بسیارى دیگر نوحه خوانى شد و مرثیه سرایى کردند و آنچه از کراهت نوحه و ناپسند بودن شغل نوحهگرى در روایت یاد شده، ناظر به نوحهگریهاى جاهلى است که آمیخته به باطل و گاهى حرام بوده که تفصیل آن در مباحث آینده بیان خواهد شد.
5. ماتم؛ جمع: مآتم، اسم مصدر یا اسم زمان و مکان، به معناى اجتماع گروهى از مردان یا زنان براى اندوه و عزا و یا سرور و شادى. این لغت در عرف عامه براى اجتماع بانوان به هنگام عزا به کار رفته است، چنان که ابن منظور مىنویسد: «الماتم فى الاصل: مجتمع الرجال و النساء فى الغم و الفرح ثم خص به اجتماع النّساء للموت... و هو عندالعامه المصیبة یقولون: کنا فى ماتم فلان. والصواب أن یقال کنّا فى مناحة فلان» (7) ؛ ماتم عبارت است از اجتماع مردان و زنان در غم و شادى. این واژه به مرور زمان در اجتماع زنان در مرگ و اندوه به کار برده شده است. وى سپس مىنویسد: «قال ابن برى: لا یمنع أن یقع المأتم بمعنى المناحه و الحزن و النوح و البکاء لان النساء لذلک اجتمعن و الحزن هو السبب الجامع. و على ذلک قوى التیمى فى منصوربن زیاد: و الناس مأتمهم علیه واحد فى کل دار رنة و زفیر. و قال آخر:
أضحى بنات النبى، اذقتلوافى ماتم والسباع فى عرس». (8)
ابن برى گفته است: اشکالى ندارد که ماتم به معناى نوحه سرایى، اندوه و گریه باشد زیرا اجتماع زنان بدین جهات است؛ و اندوه؛ انگیزه جامع و فراگیرى است. از اینرو تیمى در مرگ منصوربن زیاد گفت: مردم در یک مکان اجتماع کرده بودند واز هر خانهاى فریاد وصدایى بلند بود ونیز شاعرى سروده است:پیامبر عزیز انشان در ماتم نشستند در حالى که درندگان در سرور و شادمانى بودند.
فیومى گفته است: «المأتم: مجتمع الناس عموماً و قد غلب على مجتمعهم فى حزن»؛ (9) یعنى هر نوع اجتماع مردم را ماتم مىگویند ولى به مرور زمان بر اجتماعى به کار برده شده که داراى حزن و اندوه مىباشد. بنابراین ماتم به معناى عزادارى و مصیبت و عزاست و برگزار کردن آیین سوگوارى، ماتم گرفتن و به ماتم نشستن مىگویند در آداب اسلامى، اقامه عزا براى متوفى و رسیدگى به بازماندگان و تغذیه داغدیدگان آمده است. (10)
باز این چه شورش است که در خلق عالم استباز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است(11)
سید رضى در اشعارش از سوگواریهاى سرزمین عراق یاد مىکند که شامیان، همانها را روز عید و جشن مىدانستند:
کانت مآتم بالعراق تعدّهاأمویّة بالشام من أعیادها (12)
6.رثا: به معناى گریستن بر مرده و بر شمردن نیکوییهاى او و شعر گفتن درباره مرگ کسى با اظهار دلسوزى چنان که لغویون به آن اشاره کردهاند:
«رثیت: المیت أرثیه، از باب رمى، مرثیه، ورثیت له: ترحمت و رققت له» رثا: رثواً المیّت: بکاه و عدّد محاسنه. نظم فیه شعراً. الرثایة: النواحة: المرثیة: ما یرثى به المیت من یشعر و سواه؛ (13) یعنى مرثیه به معناى مهربانى و دلسوختن، گریستن بر مرده و بر شمردن نیکوییهاى او همراه با شعر و غیر آن است.
مرثیه: مرده ستایى، عزادارى، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامهاى که در عزاى از دست رفتهاى سرایند، در عزاى کسى شعر سرودن، گریستن بر مرده و بر شمردن ذکر محاسن وى، سوگوارى، روضه، مراسم عزایى که به یاد شهیدان راه دین و به خصوص در ایام محرم و یاد واقعه کربلا بر پا کنند، اشعارى که در ذکر مصایب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند. (14)
از جمله برنامههایى که از سوى ائمه دین مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق خاطره رشادتها و مظلومیتهاى شهداى کربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند، سرودن مدح و مرثیه است. قالب شعر، به لحاظ برخودارى از وزن و آهنگ و بعد عاطفى، مؤثرتر و ماندگارتر است از این رو به عنوان سلاحى مؤثر در دفاع از حق و اسلام به کار گرفته شده است. نمونههایى از آن را در مباحث آینده نقل خواهیم نمود.
از واژههاى مذکور دو واژه با عزادارى و برپایى مجالس عزا هم معناتر است؛ یکى ماتم و دیگرى رثا و مرثیه. واژههاى تسلى، تعزى، و نیاحه نیز هر کدام در برگیرنده آثار و لوازم برگزارى مجالس عزاست زیرا عزادارى عبارت است از اجتماع گروهى از مردم که در آن سعى مىشود با قرائت قرآن، خواندن مرثیه و سرودن شعر، بازماندگان را تسلى دهند و به صبر توصیه نمایند.
از روزى که بشر به دنیا آمد و سپس با پدیده مرگ و حوادث تلخ روبرو شد با این واژهها آشنا گردید. انسان موجودى است که آنچه را با وجود و هستى خویش ناسازگار ببیند، ناپسند داشته و با آن مبارزه مىکند و اگر نتوانست در مقابل آن دست به دفاع بزند با ابراز اندوه، گریه و... به مقابله با آن و آرام سازى دل خود مىپردازد.
گاهى نیز این مراسم براى احیاى شعایر الهى و خاطره زندگى پیامبر اسلام (ص) و سایر امامان (ع) برگزار مىشود که آثار فراوان و ثمرات بسیارى به همراه دارد.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها :
(1) - فرهنگ عمید، عمید، واژه عزا.
(2) - مصباح المنیر، فیومى، ص 504.
(3) - فرهنگ عمید، واژه تسلى.
(4) - مصباح المنیر، ص 629.
(5) - المنجد، ماده «نیح».
(6) - لغتنامه، دهخدا، لغت نیاحه، نائحه.
(7) - لسان العرب، ج 1، ص 62 و مجمع البحرین، ماده ماتم.
(8) - همان.
(9) - مصباح المنیر، ص 3.
(10) - فرهنگ عاشورا، جواد محدثى ص 395.
(11) - دیوان اشعار، محتشم کاشانى.
(12) - فرهنک عاشورا،396.
(13) - همان، ص 218.
(14) - لغت نامه دهخدا.
بر گرفته از مرکز ملی پاسخ گویی به سوالات دینی