آیا نحوه تغذیه در سیر و سلوک معنوی تاثیر دارد؟

پرسش: نقش تغذيه در سير و سلوك معنوی چیست؟

همان طوري كه كردار انسان تأثير مثبت يا منفي در قلب و دل دارد، غذا نيز براي سالك، از نظر كميت و كيفيت تأثير بسزايي در نورانيت يا سياهي قلب او دارد. غذاي طيب به دل توفيق روآوري به خدا مي‏ بخشد و در عبادت تاثير مي گذارد.
خوردن غذاهاي حلال و پاكيزه با رعايت ضوابط آن بلامانع است؛ اما حلال بودن يك چيزاست، و رعايت مسايل اخلاقي و سير و سلوك، مقوله ديگري است. ترك بسياري از اعمال حلال براي كسي كه مي خواهد به مراحلي از كمال برسد لازم است.

قاعده كلي اين است كه در تهذيب نفس انسان بايد به جايي برسد كه جنبه معنوي و قواي روحي و عقلي او بر قواي شهوت و غضب و وهم او چيره و حاكم باشد و هر چيزي كه به اين كار كمك كند در اين راه مفيد خواهد بود.
لذا بزرگان اخلاق در اين باره توصيه هايي داشته اند. البته شرايط و ويژگي هاي جسمي و روحي افراد، مختلف و گوناگون است و بايد براي هر كسي نسخه اي مناسب با بيماري و مرض او نوشته شود.
انسان در اين مورد نبايد دچار افراط و تفريط گردد، كه هر دو زيان بار و خطرناك است. مثلا خواب زياد، انسان را خمود و تنبل و بي حال مي كند و خواب كم نيز امكان انجام كارها و فعاليت هاي روزمره و عبادت و نماز را به انسان نمي دهد. جسم ما همچون مركبي است كه قرار است ما را به سر منزل مقصود برساند.
ما در يك تقسيم بندي در موضوعات زير بحث مي كنيم:
الف)غذاي حرام؛ ب)اسراف؛ ج)پرخوري؛ د)غذاي مكروه؛ ي) آداب غذا خوردن
الف)غذاي حرام
خداوند متعال مي فرمايد: «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلي طَعامِهِ» انسان مي بايد به قوت و غذاي خود (به چشم خرد و احتياط) بنگرد.
اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ به عثمان بن حنيف نوشت: «... فما اشْتَبه عليْكَ عِلْمه فَالْفِظهُ... .» ... آنچه را كه حلال بودنش براي تو روشن نبود از دهان بيرون بينداز... .
بنابراين، مهمترين چيزي كه مؤمن سالك بايد از آغاز راه به آن توجه داشته باشد نگهداشتن شكم از حرام است. اهل تقوا علاوه بر آنكه از حرام‎هاي بيّن پرهيز دارند از خوردن غذاهاي شبهه ناك خودداري مي‎كنند.
ابو بصير مي گويد: شخصي حضور امام باقر ـ عليه السّلام ـ عرض كرد: من در مقام عمل ضعيف و ناتوانم و كمتر توفيق دارم كه روزه (مستحبي) بگيرم لكن اميدوارم كه بجز حلال چيزي نخورم. امام باقر ـ عليه السّلام ـ فرمود: «أيُّ الْإجتهاد أفْضلُ من عفَّه بَطْنٍ و فرْجٍ؟»؛ كدام كوشش و رياضت بالاتر از حفظ شكم و دامن از حرام است؟
و در حديث ديگر نيز از آن حضرت آمده است: «ما عُبِدَ اللهُ بشيْءٍ أفْضل من عفَّه بطنٍ و فرْجٍ.» هيچ عبادتي نزد خدا به اندازه نگهداري شكم و دامن از حرام ارزش ندارد.
ب)اسراف
اسلام به همه اجازه داده كه مالي را كه توليد مي كند به آن مقداري كه لازم دارد و نياز اوست، در حد شأن و مرتبه خود مصرف كند. همه مي توانند خانه، ماشين و لباس و ... در شأن خود تهيه نمايند.
همان‏گونه كه در آيه 31 سوره اعراف آمده است: «كُلُوا وَ اِشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» نهى در «لاتسرفوا» مطلق است. بنابراين موارد ذيل را شامل مى‏شود:
1) دور ريختن غذا و استفاده صحيح نكردن از آن.
2 ) اسراف در خوردن از الوان مختلف خوردنى‏ها و آشاميدنى‏ها؛ يعنى، هر چه را انسان هوس كرد بلا درنگ سراغ آن برود.
از نبى اكرم(ص) نقل شده كه مى‏ فرمايد: «انّ من الاسراف ان تأكل كل ما اشتهيت‏»؛از موارد اسراف اين است كه هر چيزى را هوس كردى بخورى‏.
3 ) اسراف در كيفيت
بدين معنى كه وقتى غذاى مورد نياز بدن با هزينه كمترى تأمين مى ‏شود به قدرى كيفيتش را بالا ببرند كه چندين برابر هزينه پيدا كند؛ قهراً اين هم اسراف خواهد بود. آيا سفره ‏هاى رنگينى كه اعيان و اشراف برپا مي كنند با آن هزينه‏ هاى سرسام ‏آور اسراف نيست؟ بنابراين نفس پرخورى به ويژه اگر براى سلامت انسان مضر باشد نيز مشمول آيه بوده و اسراف به شمار مى‏رود. كه درجايش بحث خواهيم كرد.
ج) پرخوري
يكي از موانع تهذيب نفس، پرخوري و شكم پرستي است، شخصي كه شبانه روز تلاش مي‌كند غذاهاي خوب و لذيذ تهيه كند و شكم را از انواع غذاها انباشته سازد چگونه مي‌تواند با خداي خويش خلوت كند، با او انس بگيرد و راز و نياز كند. انسان با شكم انباشته از غذا چگونه مي‌تواند حال عبادت و دعا داشته باشد. كسي كه لذّتش را در خوردن و آشاميدن مي‌داند، چگونه ‌مي‌تواند طعم ولذت مناجات را بچشد و به همين جهت اسلام از پرخوري مذمت نموده است.
حضرت صادق (عليه‌السلام) به ابوبصير فرمود: شكم در اثر پرخوري طغيان مي‌كند و نزديك‌ترين احوال بنده به خدا هنگامي است كه شكمش خالي باشد و بدترين حالات وقتي است كه شكمش پر باشد.
حضرت صادق (عليه‌السلام) فرمود: خداوند سبحان پرخوري را مذموم مي‌داند.
رسول خدا (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) فرمود: پرخوري نكنيد كه نور معرفت در قلب شما خاموش مي‌گردد.
حضرت صادق در حديثي فرمود: براي قلب مؤمن چيزي زيانبارتر از پرخوري نيست، پرخوري باعث قساوت قلب و تحريك شهوت مي‌شود و گرسنگي غذاي روح و طعام قلب و صحت بدن مي‌باشد.
اميرالمؤمنين (عليه‌السلام) فرمود: هنگامي كه خدا صلاح بنده‌اش را بخواهد قلت كلام و قلت طعام و قلت خواب را به او الهام مي‌كند.
اما يادآوري اين مطلب هم ضروري است كه سالك الي الله نيز مانند سائر مردم براي زنده ماندن و نيروي عبادت نياز به غذا دارد. اما بايد به مقدار تأمين نيازهاي بدن غذا بخورد و از پرخوري جدّاً اجتناب نمايد. زيرا پرخوري اسباب كسالت و بي‌رغبتي به عبادت و قساوت قلب و غفلت از ياد خدا مي‌شود بر عكس كم خوري و گرسنگي موجب سبكي و آمادگي براي عبادت و توجه به خدا مي‌شود و اين موضوع كاملاً مشهود است كه انسان در حال گرسنگي از صفاي روح و نورانيت و حال خوش برخوردار است كه با شكم پر، برخوردار نخواهد بود.
د) غذاي مكروه
در رابطه تأثير انجام مكروهات در زندگي گفتني است كه هر يك از مكروهاتي كه در دين اسلام مطرح شده است قطعا انجام آن يك تأثير منفي در زندگي انسان دارد. البته اين تأثير به قدري نيست كه موجب هلاكت معنوي انسان و يا افت معنوي شديد او شود. اما به هرحال تأثير منفي دارد. و آن را جز افرادي كه از لطافت روح بالايي برخوردار هستند احساس نمي كنند. در واقع گناهان براي انسان به منزله غذاي مسموم هستند كه با خوردن هر لقمه آن , دستگاه گوارش انسان دچار مسموميت بيشتري مي شود تا جايي كه ممكن است او را دچار مسمويت شديد كند. مكروهات به منزله غذاي غير بهداشتي هستند كه هر چند منجر به مسموميت نمي شود اما به هرحال تأثير منفي هر چند كم در سلامت انسان دارد.
اگر روح انسان را به يك تابلو تشبيه كنيم چنانچه اين تابلو بسيار كثيف و آلوده باشد, آلودگي هاي بعدي را در آن متوجه نمي شويم . انساني كه گناهان فراوان انجام داده و به قساوت قلب مبتلا شده است , گناهان بزرگ براي او عادي شده و انجامش روح او را مكدر نمي سازد. اما انساني كه روحش پاك و لطيف است نه تنها فكر گناهان بزرگ را هم نمي كند بلكه اگر مكروهي را انجام دهد در خود احساس كدورت و تيرگي مي كند مانند تابلو بسيار تميزي كه با نشستن كوچكترين گرد و غباري بر آن , افراد متوجه مي شوند و آن را پاك مي كنند.
مرحوم استاد شهيد مطهري در شرح حال يكي از اساتيد معنوي خود مي گويد: آن عالم بزرگوار شبي در جلسه شعري شركت كرده بود و به ناچار او هم اشعاري را قرائت كرد و با توجه به اين كه خواندن شعر در شب مكروه است، آن شب را براي نماز شب بيدار نشد و خودش فرمود اين نتيجه آن جلسه ديشب است كه عمل مكروه را انجام دادم.
بنابراين تمام مكروهات داراي آثار منفي در زندگي مادي و يا معنوي انسان هستند اگر چه انسان آن را حس نكند.
ي)آداب غذا خوردن
غذا خوردن آدابي درد كه در رساله هاي عمليه مشروح بيان شده ما در اينجا مختصري اشاره مي كنيم:
1 . از حضرت امام علي عليه السلام منقول است: هر گاه براي غذاخوردن نشستيد به روش بندگان دو زانو بنشينيد. و يك پا را روي پاي ديگر مگذاريد. چهار زانو منشينيد كه خداوند كسي را كه اينگونه بنشيند دشمن مي داند.
2. از حضرت امام علي عليه السلام و ائمه صلوات الله عليهم اجمعين منقول است: هر كسي كه مي خواهد خير خانه اش بسيار شود پيش از غذا دست ها را بشويد و فرمودند كه دست شستن پيش از غذا فقر را از بين مي برد و روزي را زياد مي كند و چرك را از لباس دور مي كند. چشم را جلا مي دهد و دردها را از بدن دور مي كند.
3. در حديث معتبر منقول است كه پيامبر صلّي الله عليه و آله و سلّم به حضرت امام علي عليه السلام فرمودند: يا علي! در اول و آخر غذا نمك بخور كه هر كسي كه غذا را با نمك آغاز و به نمك تمام كند خداوند تعالي از او هفتاد نوع بلا را كه كمترين آنها خوره باشد دفع مي كند.
براي مطالعه بيشتردراين مورد به رساله هاي عمليه مراجعه شود.

----------------------------------------------
منابع
1-بحارالانوار
2-(ميزان الحكمه , ج 3,)
3- حلية المتّقين / علّامه مجلسي
4-وسايل الشيعه
5-مستدرك الوسايل الشيعه
 

برگرفته از پرسمان نهاد رهبری