برای بهره‌مندی از این ماه شریف اعمال و دستورات زیادی از سوی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) بیان شده است که انجام هر کدام در جای خودش می‌تواند برای دنیا و آخرت انسان مثمر ثمر باشد که بخشی از آنها در کتاب مفاتیح الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمی، اقبال الاعمال سید بن طاووس و ... بیان شده است، اعمالی مانند غسل، نوافل، زیارت و ...
ماه رمضان، ماهی است که خدای متعال به بندگان خویش نگاه ویژه‌ای دارد، به گونه‌ای که تمام موانع سیر الی الله را از مسیر انسان حذف کرده و تمام فرصت‌های رشد و تعالی انسان را نیز فراهم کرده است، از این‌‌رو تمام زمینه‌های بهره‌مندی انسان از این ماه وجود دارد مگر آنکه انسان ظرف وجودی خویش را واژگون در زیر باران رحمت الهی قرار داده باشد که در این صورت کاهلی از سوی بنده است نه خدای متعال.
برای بهره‌مندی از این ماه شریف اعمال و دستورات زیادی از سوی ائمه اطهار(علیهم‌السلام) بیان شده است که انجام هر کدام در جای خودش می‌تواند برای دنیا و آخرت انسان مثمر ثمر باشد که بخشی از آنها در کتاب مفاتیح الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمی، اقبال الاعمال سید بن طاووس و ... بیان شده است، اعمالی مانند غسل، نوافل، زیارت و ... در بین اعمال ماه مبارک رمضان دو عمل بیشتر از همه به آن تأکید شده است به گونه‌ای که به تعبیر برخی از بزرگان مانند میرزا جواد آقای ملکی تبریزی ماه رمضان، بهار این دو عمل است، یکی قرآن و دیگری دعا.[1]
در مورد تلاوت قرآن در این ماه، احادیث متعددی وارد شده است که شاید مشهورترین آنها این حدیث شریف از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشد که فرمودند: «هر کس در ماه رمضان تلاوت آیه‌ای از قرآن کند، ثواب ختم قرآن در ماه‌های دیگر را دارد.»[2] در کنار این حدیث، روایات دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد که تلاوت هر حرفی از قرآن مجید مساوی با ختم یک دوره قرآن است[3] که این موضوع خودش شاهدی است بر اینکه قرائت قرآن در این ماه چقدر اهمیت دارد و تا چه حدی می‌تواند انسان را به سوی قرب الهی نزدیک کند.
در مورد دعا کردن نیز باید به چند نکته دقت داشت اول اینکه، صرف خلوت کردن با خدای متعال و نجوا کردن با حضرت حق ارزشمند است و نیازی نیست که حتماً انسان دعاهای وارده از ائمه اطهار(علیهم‌السلام) را قرائت کند گرچه دعاهایی که از ائمه رسیده است، بهترین دعاهاست. زیرا در آنها خواسته‌هایی از خدای متعال گنجانده شده است که به ذهن بشر معمولی اصلاً خطور نمی‌کند و انسان از زبان ائمه(علیهم‌السّلام) آنها را از خدا طلب می‌کند. از سوی دیگر در این دعاها مایه‌های خشوع و تضرع وجود دارد و مطلب با زبان و لحنی ادا شده است که دل را خاشع و نرم می‌کند.[ خطبه‌های نماز جمعه تهران؛ 29/07/84]
نکته دیگری که در مورد دعا باید به آن توجه بشود این است که برخی اوقات انسان با اختیار خویش خود را از دعاهای ائمه معصومین(علیهم‌السلام) محروم می‌کند مانند اینکه شخصی در روز یک شنبه حال دعای کمیل پیدا می‌کند، ولی به گمان اینکه دعای کمیل فقط مربوط به شب جمعه است آن را قرائت نمی‌کند حال آنکه فضیلت قرائت دعای کمیل شب جمعه است و قرائت آن در روزهای دیگر اشکالی ندارد، به همین خاطر برخی از بزرگان تأکید کرده‌اند که در کنار دست انسان کتاب‌های دعا همیشه وجود داشته باشد تاهر وقت انسان گرایشی به سوی مناجات با حضرت حق پیدا کرد بتواند از آن استفاده کند یکی از موارد دیگر که معمولاً سبب محرومیت می‌شود قرائت نکردن برخی از دعاها به بهانه طولانی بودن آنهاست. در حالی که انسان می‌توان دعا را بخش بخش کرده و هر شب قسمتی از آن را قرائت کند و خویشتن را از آن محروم نکند.
در اینجا لازم است به این نکته مهم اشاره کنیم که دعاها مانند میوه‌ها هستند به گونه‌ای که هر کدام تأثیر خاصی بر روی روح انسان می‌گذارند به همین خاطر خیلی خوب هست که انسان تلاش کند که حداقل در طول ماه رمضان هرکدام از دعاهای وارد در این ماه را حداقل یک بار قرائت کند تا از ثمرات ویژه هر کدام بهره ببرد.
در میان ادعیه ماه رمضان برخی از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که اگر انسان آنها را مقدم کند شاید بهتر از دیگر دعاها باشد که به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
دعای ابوحمزه ثمالی: این دعا که از امام سجاد(علیه‌السلام) برای ما به یادگار مانده است، با جمله «إِلَهِي لا تُؤَدِّبْنِي بِعُقُوبَتِكَ» آغاز و به جمله «وَ رَضِّنِي مِنَ الْعَيْشِ بِمَا قَسَمْتَ لِي يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ» ختم می‌شود مشتمل بر معانی بلند و الفاظ فصیح و تعابیر بدیع است که راه توبه و انابه و تضرع و پرهیزگاری را ترسیم کرده و نعمت‌های بزرگ الهی را برشمرده، و دشواری‌ها قبر و قیامت و تاریکی و تنهایی و سنگینی بار گناهان را متذکر شده و لزوم اطاعت و پیروی از پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و خاندان معصومش را تأکید فرموده است. همچنین وسعت روزی و حج خانه خدا و محفوظ ماندن از شر شیطان و زمامداران و پاک شدن از صفات ناپسند و تنبلی و سرخوردگی و غم و اندوه در آن در خواست شده است، در واقع این گونه می‌توان گفت که این دعا تمام نیازهای دنیایی و آخرت انسان را در بر گرفته است.
دعای افتتاح: این دعا که با جمله «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَفْتَتِحُ الثَّنَاءَ بِحَمْدِك» آغاز می‌شود از ادعیه‌ای است که حضرت حجت(علیه‌السلام) برای شیعیان خویش بیان کرده است و علامه مجلسی در کتاب زاد المعاد سند این دعا را معتبر می‌شمارد.[4]
آنچه در مضون این دعا جلب توجه می‌کند و این دعا را از دیگر ادعیه ماه رمضان جدا می‌کند موضوع در خواست برپایی حکومت اسلامی توسط ائمه اطهار(علیهم‌السلام) است، به گونه‌ای که در بخشی از این دعا این گونه آمده است که «اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَیک فِی دَوْلَةٍ کرِیمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ وَ تَجْعَلُنَا فِیهَا مِنَ الدُّعَاةِ إِلَی طَاعَتِک وَ الْقَادَةِ إِلَی سَبِیلِک وَ تَرْزُقُنَا بِهَا کرَامَةَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ.؛ خدایا به سوی تو مشتاقیم برای یافتن دولت كریمه‌ای كه اسلام و اهلش را به آن عزیز گردانی، و نفاق و اهلش را به وسیله آن خوار سازی، و ما را در آن دولت از دعوت‌كنندگان به سوی طاعتت، و رهبران به سوی راهت قرار دهی، و كرامت دنیا و آخرت را از بركت آن روزیمان فرمایی.» در واقع می‌توان دعای افتتاح را بیانی دیگر از دعای فرج دانست،به همین خاطر پیوند با این دعا پیوند با امام زمان(علیه‌السلام) است و بهره‌مندی از دعای خیر ایشان است.(ان شاء‌الله)
عارف بالله میرزا جواد آقای ملکی تبریزی در کتاب المراقبات خویش در مورد اعمال ماه رمضان دستوراتی می‌دهد که توجه به آنها می‌تواند در استفاده بیشتر از این ماه ما را کمک کند، ایشان در این زمینه می‌نویسد: «دعاهايى را كه براى شب اول انتخاب مى‌كند، بايد مشتمل بر دعايى كه بعد از نمازها وارد شده و با «يا على يا عظيم» شروع مى‌شود و «دعاى افتتاح» باشد.
دعايى كه با عبارت«اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ مِنْ بَهَائِكَ بِأَبْهَاهُ» شروع مى‌شود نيز بايد يكى از دعاهايى باشد كه در سحر مى‌خواند. دعاى ابى حمزه را هم بايد به اندازه‌اى كه حال دارد، در تمام شبها يا يك شب در ميان بخواند. بايد هر روز يكى از دعاهاى روزها را خوانده و براى توفيق در شب قدر و شب عيد فطر زياد دعا نمايد. و نبايد در روزهاى جمعه نمازى را كه روايت شده است ترك كند. و از مهمترين دعاها در شب و روز، دعا براى ولىّ امر، خليفه خداوند، باقيمانده از جانب خداوند بر روى زمين و حجت او بر مردمان و امام زمان(أرواحناوأرواح العالمين فداه) مى‌باشد. و بايد در دعاى خود بگويد:
«الّلهمّ اَرِنا فيهِ، وَ في اَهلِ بَيتِهِ، وَ شيعَتِهِ وَ رَعِيّتِهِ، وَ عامَّتِهِ وَ خاصَّتِهِ ما يَأمَلُ، وَ في اَعدائِهِ ما يَحذَرونَ، وَ مُنَّ عَلَينا بِطاعَتِهِ وَ رِضاهُ، وَ اَلحِقنا بِشيعتِهِ المُقَرّبين، وَ اَولِيائِهِ السّابقينَ، وَ صلّ عَلَيهِ وَ عَلي آبائِهِ الطّاهِرينَ، بِجَميعِ صَلَواتِكَ، يا اَرحَمَ الرّاحِمينَ؛خدايا به ما بنمايان، در او و اهل بيتش، و پيروان، و عامه و خاصه‌اش، آنچه را كه آرزو دارد، و در دشمنانش آنچه را كه از آن پرهيز مى‌كنند. و بر ما با بدست آوردن فرمانبردارى و خوشنوديش منت گذار، ما را به شيعيان مقرب و دوستان قديميش ملحق ساز و بر او و پدران پاكش درودى كامل فرست. اى مهربانترين مهربانان» و بايد براى پدر و مادر و معلمين و برادران دينى و نزديكان و همسايگان و هر كسى كه به گردن او حقى دارد و تمام مؤمنين دعا و استغفار نموده و آنان را در دعاهايى كه براى خود مى‌نمايد، شريك كند.»[5]
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. المراقبات؛ ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، الاعتصام، 1416 ه. ق،ص: 176.
[2]. بحار الأنوار، علامه مجلسی، دار إحياء التراث العربي، 1403 ق،ج93،ص356.
[3]. آثار مثبت عمل، شیخ حسین انصاریان، دارالعرفان،ص: 10.
[4]. زادالمعاد، علامه مجلسی، بیروت، چاپ علاءالدین اعلمی، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۳م،ص۸۶.
[5]. المراقبات؛ ص: 219