ملاقات با دریا، آرامش در طوفان

تزریق خشوع در نماز
هر کاری که قرار است در اطاعت از فرمان الهی صورت پذیرد باید بدون استکبار و خودبزرگ‌بینی انجام شود. یعنی قلب انسان نیز حالت افتادگی و تواضع داشته باشد. قرآن کریم، نماز و صبر را به عنوان دو عامل کمک کننده انسان معرفی کرده و یادآور می‌شود که انجام این کار، تنها بر کسانی آسان است که قلبی فروتن و خاشع داشته باشند. می‌فرماید: «وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعين‏؛ [1] از صبر و نماز يارى بخواهيد، و يقيناً اين كار جز بر فروتنان، گران و دشوار است.» تفاوت خشوع و خضوع با اينكه معناى تذلل و انكسار در هر دو هست، اين است كه خضوع، مختص به جوارح و اعضاى بدنى آدمى است، ولى خشوع، مختص به قلب است. [2] مطیع کردن اعضاء بدن، بسیار آسان‌تر از رام کردن قلب است؛ چنانکه قرآن کریم در بیان استکبار درونی قوم بنی اسرائیل، پس از ماجرای گاو بنی اسرائیل می‌فرماید: «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون‏؛ [3] سپس دل‏هاى شما بعد از آن [معجزه شگفت‏ انگيز] سخت شد، مانند سنگ يا سخت‏تر؛ زيرا برخی از سنگ‌ها، از آنها نهرها مى‏‌جوشد، و برخی از آنها مى‌‏شكافد و آب از آن بيرون مى‏‌آيد، و برخی از آنها از ترس خدا سقوط مى‏‌كند؛ و خدا از آنچه انجام مى‏‌دهيد بى‏‌خبر نيست.» انسان به آسانی می‌تواند ظاهر نماز خود را فروتنانه انجام دهد ولی آنچه نشانه ایمان واقعی است اینکه، قلب خود را در محضر خدای متعال متواضع و تسلیم کنیم. امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) نقل می‌کند که فرمودند:«مَا زَادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلَى مَا فِي الْقَلْبِ فَهُوَ عِنْدَنَا نِفَاق‏؛ [4] در نزد ما، زیادتر بودن خشوع بدن بر خشوع قلب، نفاق شمرده می‌شود.» اولین ویژگی مؤمنان حقیقی که در ابتدای سوره مؤمنون بیان شده، خشوع در نماز است. می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فىِ صَلَاتهِمْ خَاشِعُون‏؛ [5] به راستى كه مؤمنان رستگار شدند، همانان كه در نمازشان خاشعند.» خوش به سعادت کسانی که چنین خشوعی در نماز و عبادت‌هایشان به پاس ایمان حقیقی، روزی‌شان شده است. چنین عبادتی نه تنها دیگر دلزدگی نمی‌آورد بلکه شیرین و نشاط‌آور است. ما نیز چنین رزقی را از خدای خود درخواست کرده و می‌گوییم: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي فِيهِ طَاعَةَ الْخَاشِعِينَ؛ [6] اى خدا در اين روز طاعت بندگان خاشع خود را نصيب من گردان.»

دلِ دریایی، مرا آرزوست
در راه بندگی و تعالی انسان، معارف و هدایت‌های فراوانی وجود دارد که هر کسی به اندازه ظرفیت روحی خود از آن بهره‌مند می‌شود. مؤمنانِ با ظرفیت کم، توان دریافت معرفت کم‌تر و مؤمنان با ظرفیت روحی بیشتر مستعد دریافت معرفت بیشتری هستند. یکی از موهبت‌های خاص الهی به بندگان مؤمن خویش آن است که ظرفیت روحی آنها را ارتقاء می‌دهد و به اصطلاح، ظرفیت روحی جدیدی به ظرفیت قبلی آنها می‌افزاید. به این موهبت، شرح صدر می‌گویند. هر چه ظرف، بزرگ‌تر باشد زلال بیشتری از هدایت و رحمت الهی را پذیرا می‌شود تا جایی که خداوند متعال در توصیف آخرین رسول خود می‌فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمين‏؛ [7] و ما تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم.» شرح صدر، نیرویی شگفت‌انگیز است که قابلیت هضم بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین حوادث را به روح می‌بخشد. از این رو پیامبران الهی نیز این موهبت ویژه را از خداوند درخواست کرده‌اند. مثلاً حضرت موسی(علیه السلام)، پس از دریافت فرمان دعوت فرعون به سوی حق، از خدا چنین می‌خواهد: « قَالَ رَبّ‏ اشْرَحْ لىِ صَدْرِى وَ يَسِّرْ لىِ أَمْرِى‏؛ [8] گفت: «پروردگارا، سينه‏ام را گشاده گردان، و كارم را براى من آسان ساز.» برای کسب چنین موهبت الهی، با دلی آکنده از خضوع، به درگاه تنها بی‌نیاز رو کرده و می‌گوییم: «وَ اشْرَحْ فِيهِ صَدْرِي بِإِنَابَةِ الْمُخْبِتِينَ؛ [9] و بگشا سینه ام در آن به بازگشت دلدادگان.» برای اینکه دل دریایی و وسیع بیابیم باید دلمان را به خدا بسپاریم و دلداده او شویم.

ترسیده از او، در پناه او!
تجسم حضور در پیشگاه الهی، ناخودآگاه ترسی سازنده را بر انسان مسلط می‌کند که موجب دقت او در انجام وظایف و نهایتاً سعادتش می‌شود. امام علی(علیه السلام) در این باره می‌فرمایند: «مَنْ عَرَضَتْ لَهُ فَاحِشَةٌ أَوْ شَهْوَةٌ فَاجْتَنَبَهَا مِنْ مَخَافَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ النَّارَ وَ آمَنَهُ مِنَ الْفَزَعِ الْأَكْبَر؛ [10] هر كه هرزگى يا شهوت رانى برايش آماده شود و از ترس خدا از آن دورى كند خدايش بر دوزخ حرام كند و او را از هراس بزرگ آسوده كند.» ترس از مقام پروردگار موجب ترک خواهش‌های نفسانی و کنترل مرکب چموش نفس می‌شود بهشت موعود را نصیب انسان خواهد کرد. چنانکه قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الهَوى فَإِنَّ الجَنَّةَ هِىَ الْمَأْوَى‏؛ [11] و امّا كسى كه از ايستادن در برابر پروردگارش هراسيد، و نفس [خود] را از هوس باز داشت، پس جايگاه او همان بهشت است.» کافی است با تجسم اینکه همه عالم محضر خداست، ترسان شده و به او پناه بریم. آنگاه خواهیم دید که رحمت الهی، کهف حصینی است که هر کس به آن پناهنده شود از هیچ چیز هراسی نخواهد داشت. پس، او را صدا زده و می‌گوییم: «بِأَمَانِكَ يَا أَمَانَ الْخَائِفِين؛ [12] به حق ایمنی بخشی‌ات، اى ايمنى دلهاى ترسان.»

پی‌نوشت
[1]. سوره بقره، آیه 45.
[2]. ‏ محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان (ترجمه) (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی: قم، ۱۳۷۸)، ج 1, 229.
[3]. سوره بقره، آیه 74.
[4]. ‏محمد بن یعقوب کلینی، الکافي (اسلامیه) (دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۳)، ج 2, 396، حدیث 6.
[5]. سوره مؤمنون، آیه 1 و 2.
[6]. مفاتیح الجنان، دعای روز پانزدهم ماه رمضان.
[7]. سوره انبیاء، آیه 107.
[8]. سوره طه، آیه 25 و  26.
[9]. مفاتیح الجنان، دعای روز پانزدهم ماه رمضان.
[10]. ‏محمد بن علی ابن‌بابویه، من لا يحضره الفقيه (جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي: قم، ۱۳۶۳)، ج 4, 14.
[11]. سوره نازعات، آیه 40 و 41.
[12]. مفاتیح الجنان، دعای روز پانزدهم ماه رمضان.