-از نگاه امام رضا علیه السلام، برای موفقیت، باید تلاش کرد و البته برای رسیدن به آن نباید از دعا و درخواست در پیشگاه الهی غافل نشویم.
پای کلام عالم آل محمد صلّی الله علیه و آله
احادیث اهل بیت علیهم السلام، محور حقایق، و جدا کننده حق از باطل هستند. تجلی علم الهی امام رضا علیه السلام موجب شد به لقب عالم آل محمد صلّی الله علیه و آله شناخته شود چرا که حضرت موسی بن جعفر خطاب به فرزندانشان می‌فرمود: «هَذَا أَخُوكُمْ عَلِيُّ بْنُ مُوسَى عَالِمُ آلِ مُحَمَّدٍ فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَدْيَانِكُمْ وَ احْفَظُوا مَا يَقُولُ لَكُمْ فَإِنِّي سَمِعْتُ أَبِي جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام غَيْرَ مَرَّةٍ يَقُولُ لِي إِنَّ عَالِمَ آلِ مُحَمَّدٍ لَفِي صُلْبِكَ وَ لَيْتَنِي أَدْرَكْتُهُ؛ [1] این برادر شما علی بن موسی، عالم آل محمد (صلّی الله علیه و آله) است، پس از وی پرسش ها و مجهولات دینی خویش را بپرسید و آن چه به شما یاد می‌دهد آن را حفظ کنید، از پدرم (امام صادق علیه السلام) چندین بار شنیدم که فرمود: عالم آل محمد (صلّی الله علیه و آله) در صلب توست و ای کاش او را درک می‌کردم.»
مباحثه ها و مناظره های مختلفی که مأمون به خیال خام خود برای تحقیر امام رضا علیه السلام ترتیب می‌داد موجب شد دریای بی‌کران علم امام رضا بیش از پیش هویدا شود. از این رو، لازم است شیعیان و مشتاقان آن حضرت نسبت به تأمل هر چه بیشتر در کلام نورانی آن حضرت اهتمام ویژه ای داشته باشند.
در یکی از سخنان زیبا و عمیق رضوی، آن حضرت می‌فرمایند: «مَن سَألَ اللّه التَّوفيقَ و لَم يَجتَهِد فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ؛ [2] هر كس از خدا توفيق بخواهد و تلاش نكند، خود را مسخره كرده است.» در این کلام نورانی گفتنی‌هایی وجود دارد که به بررسی آنها می پردازیم.
انسان موفق کیست؟
چنان که از این حدیث گهربار روشن می‌شود، روی صحبت با فرد خداباوری است که از خداوند متعال طلب توفیق می‌کند. حال در اولین مرحله سؤال این است که موفقیت در دین اسلام به چه معنایی می‌باشد؟ آیا منظور رسیدن به آرزوها و اهداف دنیایی و پیشرفت در مادیات و رفاه زندگی است یا معنای دیگری؟
افراد و مکاتب مختلف، تعاریف متفاوتی از موفقیت دارند که هر کدام تنها به بخشی از موفقیت حقیقی اشاره می کنند در حالی که موفقیت از نگاه اسلام دقیقاً بر عمل به محتوای دین اسلام منطبق و در حیطه ارتباط انسان با خدای متعال تعریف می‌شود چنان که قرآن کریم از زبان حضرت شعیب علیه السلام می فرماید: «وَ ما تَوْفيقي إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنيب؛ [3] و توفيق من جز به [يارى] خدا نيست. بر او توكّل كردهام و به سوى او بازمىگردم.»
امام صادق علیه السلام در تبیین این آیه شریفه می فرمایند: «إِذَا فَعَلَ الْعَبْدُ مَا أَمَرَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الطَّاعَةِ كَانَ فِعْلُهُ وِفْقاً لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ سُمِّيَ الْعَبْدُ بِهِ مُوَفَّقاً وَ إِذَا أَرَادَ الْعَبْدُ أَنْ يَدْخُلَ فِي شَيْءٍ مِنْ مَعَاصِي اللَّهِ فَحَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَيْنَهُ وَ بَيْنَ تِلْكَ الْمَعْصِيَةِ فَتَرَكَهَا كَانَ تَرْكُهُ لَهَا بِتَوْفِيقِ اللَّهِ تَعَالَى؛ [4] هر گاه بنده آنچه را كه خداى عز و جل او را به آن امر فرموده اطاعت کند كردارش با امر خداى عز و جل موافق باشد و بنده نسبت به آن موفق ناميده شود و چون بنده اراده كند كه در چيزى از معصيت‌هاى خدا داخل شود و خداى تبارك و تعالى در ميانه او و آن معصيت حائل و مانع شود و بنده آن معصيت را ترك كند تركش كه آن را واگذاشته و نكرده به توفيق خداى تعالى است.»
با این وصف، قسمت ابتدایی کلام امام رضا علیه السلام شخصی را اشاره می کند که از خداوند درخواست می کند بتواند طاعت و بندگی او را انجام دهد ولی در کنار این درخواست، تلاشی انجام نمی‌دهد.
تلاش برای اطاعت و بندگی
اجتهاد به معنای تلاش و کوشش است. از سویی دیگرهمان طورکه بیان شد؛ توفیق، به معنای انجام دستورات و ترک ممنوعات الهی است. پس اجتهاد در این روایت نیز به معنای تلاش در مسیر طاعت الهی است که به سعادت و توشه اخروی انسان منتهی خواهد شد.
در واقع، پاداش تلاش انسان تنها برای سعادت خود او مفید است و فایده ای برای خداوند متعال نخواهد داشت چنان که قرآن کریم می فرماید: «مَن كاَنَ يَرْجُواْ لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لاََتٍ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما يُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ الْعالَمِين؛ [5] كسى كه به ديدار خدا اميد دارد [بداند كه] اجل [او از سوى] خدا آمدنى است، و اوست شنواى دانا. و هر كه بكوشد، تنها براى خود مىكوشد، زيرا خدا از جهانيان سخت بىنياز است.» از همین رو، امام علی علیه السلام به ما توصیه می‌فرماید: «فَعَلَيْكُمْ بِالْجَدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ التَّأَهُّبِ وَ الِاسْتِعْدَاد؛ [6] بر شما باد به تلاش و سخت‌کوشی و مهیا شدن و آماده گشتن.»
مسخره کردن خود یعنی؛ تناقض رفتار و آرزو
امیدواری بیهوده آن است که انسان بدون آن که تلاشی برای خوشبختی خود در آخرت کند خود را فریب داده و دست روی دست گزارده، منتظر بماند که خوشبختی و سعادت، او را در آخرت در آغوش بگیرد. چنین کار ابلهانه‌ای مثل این است که انسان با رفتار خود، خودش را مسخره کرده است.
در متن کامل روایت مورد بحث، امام رضا علیه السلام هفت مورد از کارهای بیهوده‌ای که به منزله تمسخر خود است برشمرده که عبارتند از: استغفار ظاهری، بهشت خواهی بی مشقت، موفقیت بدون تلاش، دوراندیشی بدون احتیاط، پناه بردن به خداوند از آتش دوزخ بدون ترک هواهای نفسانی، یاد مرگ بدون آماده کردن خود برای آن و یاد خدا بدون شتاب برای دیدار او.
اگر با این عینک به خود و اطراف خود توجه کنیم خواهیم دید که بسیاری از ما در حال به سخره گرفتن خود هستیم و به چیزی امیدواریم که خلاف آن را انجام می دهیم. این، بهترین موعظه امام رضا علیه السلام به همه ماست که برای رسیدن اهداف عالی الهی باید رفتارمان را مطابق با سنت های الهی در تحقق آن اهداف، منطبق کنیم.
پی‌نوشت
[1] فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی (موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث: قم، ۱۳۷۶)، ج 2, 64.
[2] محمد بن علی کراجکی، کنز الفوائد (دار الذخائر: قم، ۱۴۱۰)، ج 1, 330; مسعود بن عیسی ورام، مجموعه ورام «آداب و اخلاق در اسلام» (آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى: مشهد مقدس، ۱۳۶۹)، ج 2, 110.
[3] سوره هود، آیه 88.
[4] محمد بن علی ابن‌بابویه، معاني الأخبار (جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی: قم، ۱۳۶۱)، 21.
[5] سوره عنکبوت، آیات 5 و 6.
[6] صبحی صالح و محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغة (صبحی صالح) (موسسة دار الهجرة: قم، ۱۴۱۴)، 352, خطبه 230.
توجه به این مطلب که برای ذخیره توشه آخرت خود باید ضمن دعا در پیشگاه خداوند متعال تمام تلاش و همّت خود را به کار گیریم، نکته‌ای بسیار مهم و حیاتی است. موعظه عالی امام رضا علیه السلام این است که برای سنگین کردن توشه آخرت باید تلاش کنیم و خود را با دعا کردن بدون تلاش فریب ندهیم چرا که این کار به معنای تمسخر خود به دست خود است.