در علم کلام با ادله متقن اثبات می‌شود که تغییر و تبدل در ذات باری تعالی راه ندارد و همه صفات و کمالات ثابت بوده و عین ذات باری تعالی است.(1) یکی از موارد تغییر و تبدل، تغییر در حالات خداوند متعال است مثل دوست داشتن و غضب کردن؛ غضب کردن به این معنا است که او ابتدا حالت آرامشی را داشته، سپس نسبت به امری عصبانی شده و غضب می‌کند؛ این مطلب به معنای تغییر در خداوند متعال است که طبق ادله عقلی محال است. این در حالی است که اگر به قران رجوع کنیم در سوره زخرف آیه 55 خداوند متعال غضب را به خود نسبت می‌دهد و می‌فرماید: «فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِينَ: هنگامى كه ما را به خشم آوردند از آن‌ها انتقام گرفتيم و همه را غرق كرديم». حال باید پرسید آیا این آیه با ادله عقلی تعارض دارد و حالت خداوند متعال تغییر کرده یا خیر؟
اگر به کلام اهل بیت (علیهم السلام) که مفسرین واقعی کلام خداوند متعال هستند رجوع کنیم، خواهیم دید که این آیه را به نحو دیگری معنا کرده‌اند؛ به طور مثال امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه فرمودند: «خشم و اندوه خداوند متعال، مانند خشم ما نمی‌باشد؛ بلكه خداوند انسان‌های شايسته‌اى مخصوص به خود را آفريد كه آنان، محزون و برآشفته می‌شوند، يا خشنود و خوش‌حال، آنان انسان‌هايى عاقبت انديش و چاره جويند كه خداوند خوشنودى آنان را موجب شادمانى خود و خشم توأم با اندوه ايشان را خشم و اندوه خود می‌داند؛ چرا که پروردگار، آنان را براى دعوت مردم به سوى خود فرستاد، تا راه خداپرستى را به مردم نشان دهند، و بدين جهت، به چنان مرتبه بلندى دست يافته‌اند كه خشم و خرسندى آن‌ها با رضا و غضب خدا يكى گرديده است. و در اين آيه منظور خدا آن نيست كه خشم و اندوه به آن معنا كه بين بندگانش معروف است به او دست می‌دهد».(2)
«آسفونا» از ماده «اسف» هم به معنى«اندوه» آمده است و هم به معنای «غضب». بلكه به گفته راغب در «مفردات» گاه به «اندوه توأم با غضب» نیز گفته شده است، و گاه به هر يك از اين دو، به صورت جداگانه؛ چرا كه حقيقت آن، همان هيجانى درونى است كه انسان را به انتقام دعوت می‌كند، و هر گاه نسبت به زيردستان باشد در شكل غضب ظاهر می‌شود، هر گاه نسبت به بالادست باشد به صورت اندوه آشكار می‌گردد؛ لذا وقتى از ابن عباس درباره حزن و غضب سؤال شد، او گفت ريشه هر دو يكى است، اما لفظ آن مختلف است.(3)
اما نه حزن و اندوه در باره خداوند مفهومى دارد و نه خشم به آن معنى كه در ميان ما معروف است، بلكه اگر به تفاسر قرآن رجوع کنیم، خواهیم دید که همه مفسرین اعم از شیعه و اهل سنت، خشم و غضب خداوند را به معناى «اراده مجازات» و رضايت او به را معناى «اراده ثواب» معنا کرده‌اند. مرحوم طبرسی و شیخ طوسی از بزرگان شیعه آیه را به همین شکل معنا کرده‌اند؛ یعنی غضب خداوند متعال همان اراده او بر عذاب کفار و منافقین است.(4) فخر رازی از بزرگترین مفسرین اهل سنت نیز همین نظر را دارد و خشم و غضب الهی را به معنای اراده عقوبت آنان معنا کرده است.(5)
در نتیجه: این آیه از آیات متشابه بوده و از آن معنای دیگری اراده شده است که با مطالعه دقیق آیات دیگر و ادله عقلی می‌توان منظور آیه را متوجه شد، لذا با ادله عقلی منافات ندارد. و منظور از این‌که فرمود: ما را به خشم آوردند این است که با اعمال و کردار خود، مستحق عذاب ما شدند، ما نیز اراده کردیم و آن‌ها را عذاب کردیم.
پی نوشت :
(1). آیت الله سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج2، ص: 121.
(2). شیخ صدوق، التوحيد، ص 169.
(3). تفسير نمونه، ج21، ص: 90.
(4). مجمع البيان في تفسير القرآن، ج9، ص: 80 و التبيان في تفسير القرآن، ج9، ص: 209.
(5). مفاتيح الغيب، ج27، ص: 638.