رویش شکوفه های تقوا بر شاخسار رمضان

خداوند در کتاب ابدی هدایتش یکی از علل وجوب روزه را کسب تقوا دانسته و فرموده است:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛[1] ای اهل ایمان! روزه بر شما مقرّر و لازم شده، همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر و لازم شد، تا پرهیزکار شوید.»
تقوا در دین داری جایگاه بسیار مهمی دارد. بر اساس اصول مسلم دینی، تقوا شرط پذیرش اعمال است. این بدین معناست که انجام عمل به تنهایی کافی نیست، بلکه انسان باید شرایطی داشته باشد که اعمالش مورد پذیرش و تایید خدا باشد. خداوند در قرآن فرموده است: «إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ؛[2] خدا فقط از پرهیزکاران می پذیرد.»

روزه حقیقی
روزه داشتن لزوما انسان را به تقوا نمی رساند. هر روزه داری در مسیر تزکیه گام نمی نهد، چه اینکه برخی تنها بهره شان از روزه داری گرسنگی است، بدون آنکه عادات روزمره و مشکلات روحی و اخلاقی و موانع رشد و کمال خود را درمان کنند و قدمی به خداوند نزدیک شوند. روزه اگر حقیقی باشد، ثمره و میوه آن تقوا خواهد بود. برای داشتن روزه حقیقی لازم است انسان اخلاق و رفتار خود را به طور کامل بازبینی و اصلاح کند. در این راستا علاوه بر امساک از غذا دو مرحله دیگر ضروری است:
1. پرهیز از گناهان: یعنی علاوه بر اینکه از مبطلات روزه خوددارى مى کند، از گناهان چشم، گوش، زبان، دست و پا و سایر جوارح نیز اجتناب کند. امام على علیه السلام مى فرمایند: «اَلصِّیِامُ اجتنابُ المَحارِمِ کَما یَمْتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ؛[3] روزه، دورى کردن از حرام هاست، آن گونه که انسان از خوردن و آشامیدن دورى مى کند.»
2. افزون بر دورى از مبطلات روزه و کنترل اعضا و جوارح از گناه، دل او هم روزه باشد و توجّه به خدا داشته باشد. امام على علیه السلام فرموده است: «صَوْمُ القلبِ خَیْرٌ مِن صیامِ اللِّسانِ، وصِیامُ اللِّسانِ خَیرٌ من صِیامِ البَطْنِ؛[4] روزه قلب بهتر است از روزه زبان و روزه زبان بهتر است از روزه شکم.»
بنابراین معنای روزه حقیقی کاملا با مفهوم تقوا مطابقت دارد. بر این اساس تقوا دو نوع است: تقوای قلب و تقوای اعضا و جوارح.

معنای تقوا
تقوا در نگاه کلی به معنای خودنگه‌داری، مراقبت، کنترل نفس و حاکمیت و تسلّط بر نفس است. کارکرد تقوا برای انسان شبیه ترمز برای ماشین است. زمانی که شخص به تقاطع می رسد، ترمز می کند، به اطراف نگاه می کند، شرایط را بررسی می کند و آنگاه بهترین تصمیم را می گیرد. همینطور وقتی انسان متقی در موقعیت گناه و شیطانی قرار گیرد، توقف می کند و به عاقبت گناه فکر کرده و بعد تصمیم می گیرد.

تقوای قلب
مهمترین و بالاترین مرحله پرهیزکاری، تقوای قلب است که ظهور و بروز اصلی آن در اعتقادات است. بدین معنا که انسان در اعتقاداتش باید نهایت دقت و کنترل را داشته باشد و برای کسب عقیده صحیح تلاش کند. اگر کسی عقیده صحیح نداشته باشد، اعمالش مورد پذیرش خداوند قرار نخواهد گرفت. این مطلب از اصول مسلم قرآنی و مکتب اهل بیت علیهم السلام است. قرآن کریم در موارد متعددی ایمان را بر عمل صالح مقدم داشته و عبارت «الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ؛[5] کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند» کراراً در قرآن به چشم می خورد. همچنین خداوند گروهی را نام برده که به دلیل کفر و نداشتن عقیده درست اعمالشان تباه و حبط شده است:
«الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا * أُولَئِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ وَلِقَائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَلَا نُقِيمُ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَزْنًا؛[6] [آنان] کسانی هستند که کوششان در زندگی دنیا به هدر رفته [و گم شده است] در حالی که خود می پندارند، خوب عمل می کنند. * آنان کسانی هستند که آیات پروردگارشان و دیدار [قیامت و محاسبه اعمال] را به وسیله او منکر شدند، در نتیجه اعمالشان تباه و بی اثر شده است، پس روز قیامت میزانی برای [محاسبه اعمال] آنان برپا نمی کنیم.»

در آیه دیگری خداوند فرموده است: «وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ؛[7] و هر کس در ایمان [به آنچه باید به آن ایمان بیاورد] کفر ورزد، قطعاً عملش تباه شده و قطعا او در آخرت از زیانکاران است.» امام باقر علیه السلام این آیه را به انکار ولایت و امامت اهل بیت علیهم السلام تفسیر کرده است.[8] همچنین ایشان در حدیث مشهور دیگری فرموده است: «كُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِبَادَةٍ يُجْهِدُ فِيهَا نَفْسَهُ وَ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ فَسَعْيُهُ غَيْرُ مَقْبُولٍ وَ هُوَ ضَالٌّ مُتَحَيِّرٌ وَ اللَّهُ شَانِئٌ لِأَعْمَالِه‏؛[9] هر كه خود را در عبادت خداوند عزوجل به رنج و زحمت افكند، اما برای خود امامی از جانب خدا نداشته باشد، كوشش او پذيرفته نمی‌شود. چنين شخصی گمراه و سرگردان و اعمالش مورد نفرت خداوند است.»

تقوای اعضا و جوارح
امام صادق علیه السلام تقوای این مرحله را به سه مرتبه تقسیم کرده اند:[‏10]
1. تقوای عام یعنی ترک گناه که ناشی از خوف عذاب جهنم است؛
2. تقوای خاص یعنی اینکه شخص نه تنها گناهان را ترک کند، بلکه شُبَهات و کاری که احتمال حرام بودن را دارد نیز ترک کند؛
3. تقوای خاص الخاص: مرتبه‌ای است که شخص نه تنها شبهات بلکه (بعضی از) امور حلال را که لهو و بی فایده اند نیز، ترک می‌کند.
به همین دلیل است که تقوا شرط پذیرش اعمال است؛ تقوا ما را از انجام گناه بازمی دارد. گناه مانند موریانه اعمال صالح را می خورد و نابود می کند. کسی که تقوا دارد اجازه نمی دهد موریانه هرچه را کاشته است، ازبین ببرد.

آثار تقوا
در کنار اینکه تقوا شرط پذیرش اعمال است، آثار و برکات بسیار مهم دیگری نیز دارد:
1- فرقان: خداوند در قرآن فرموده است:
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً[11]؛ ای اهل ایمان! اگر [در همه امورتان] از خدا پروا کنید، برای شما [بینایی و بصیرتی ویژه] برای تشخیص حق از باطل قرار می دهد.»
فرقان یعنی علمی که با آن، حقّ را از باطل می توان تشخیص داد.[12]
2- غلبه بر مشکلات و سختی‌ها:
«مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرا[13]؛ هر که از خدا پروا کند برای او در کارش آسانی قرار می دهد.»
3- گشایش در رزق و روزی:
«...مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا * وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ[14]؛ هر که تقوا پیشه کند، خداوند برای او راه خروج از تنگنا قرار می‌دهد و از آنجائی که گمان نمی‌برد به او روزی عطا کند.»
وقتی این آیه نازل شد، جمعی از یاران رسول خدا کار را تعطیل کردند و به خانه رفتند و درها را بر روی خود بستند و تنها به عبادت رو آوردند و گفتند خداوند روزی ما را عهده‌دار شده است. این جریان به گوش پیامبر (ص) رسید. کسی را نزد آن‌ها فرستاد که چرا چنین کرده‌اید؟ گفتند: ای رسول خدا! چون خداوند روزی ما را تکفل کرده ما به عبادت مشغول شدیم. پیامبر (ص) فرمود: کسی که چنین کند، دعایش مستجاب نمی‌شود و طلبش برآورده نمی‌گردد.[15]
4- آمرزش گناهان:
«مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَيُعْظِمْ لَهُ أَجْرًا؛[16] هر کس از خدا پروا کند، گناهانش را از او محو می کند و پاداش او را بزرگ می دارد.»

نشانه های متقین
امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه همّام که یک شاهکار واقعی است با زیباترین بیان اوصاف متقین را بیان کرده است که در اینجا تنها به ذکر چند مورد بسنده می کنیم:
1. پرهيزكاران در شب بر پا ايستاده مشغول نمازند، قرآن را جزء جزء و با تفكّر و انديشه مى خوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروى درد خود را مى يابند. وقتى به آيه اى برسند كه تشويقى در آن است، با شوق و طمع بهشت به آن روى آورند، و با جان پر شوق در آن خيره شوند، و گمان مى برند كه نعمت هاى بهشت برابر ديدگانشان قرار دارد.
2. پرهيزكاران در روز، دانشمندانى بردبار، و نيكوكارانى با تقوا هستند كه ترس الهى آنان را چونان تير تراشيده لاغر كرده است... و برای کسب حلال تلاش می کنند.
3. به کسی آزار نمی رسانند و ظلم نمی کنند.
4. خطای دیگران را می بخشند.[17]

پی نوشت
[1] بقره/183.
[2] مائده/27.
[3] بحارالانوار، ج 96، ص294.
[4] میزان الحکمه، ج 5، ص 471.
[5] به عنوان نمونه: کهف/107.
[6] کهف/104-105.
[7] مائده/5.
[8] بصائر الدرجات،  ج۱،  ص۷۷.
[9] کافي، ج۱، ص۳۷۴.
[10] بحارالانوار، ج ۶۷، ص۲۹۵.
[11] انفال/29.
[12] تفسیر قمی، ج۱، ص۲۷۲.
[13] طلاق/4.
[14] طلاق/2-3.
[15] تفسير نور الثقلين، ذیل آیه.
[16] طلاق/5.
[17] نهج البلاغه دشتی، خطبه 193، ص403.