امام حسن(علیه‌السلام) در پیمان صلحی که با معاویه بست، هیچگونه شرط مالی قرار نداد.
ائمه اطهار(علیهم‌السلام) در دوران حیات خویش تلاش کردند به گونه‌ای شیعیان را حفظ کرده و جامعه را به صراط مستقیم هدایت کنند، در این میان برخی از افراد که منافع خویش را در تضاد با این حرکت می‌دیدند اقدام به مخالفت با ایشان کرده‌اند و سعی کردند به هر حیله و مکری که می‌توانند مردم را از ائمه اطهار(علیهم‌السلام) دور کنند. این موضوع از بعد از وفات پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به صورت علنی آغاز شد و تا دوران معاصر ادامه دارد. برخورد امامان معصوم(علیهم‌السلام) با ترفندهای این جماعت متفاوت بوده است؛ گاهی دست به قبضه شمشیر برده و در مقابل این جریان می‌ایستادند و گاه که مردم همراهی نمی‌کردند، اقدام به خانه نشینی و صلح کرده و تلاش می‌نمودند بستر را برای اهداف امامت آماده کنند. از این رو برخی افرادی که با نهاد امامت آشنایی نداشته‌اند در مقابل این رفتارها لب به اعتراض گشوده‌اند، در حالی که بعدها تاریخ نشان داده است که این ایرادات نه تنها به رفتار امام وارد نبوده، بلکه امام بهترین حرکت را بر اساس شرائط انجام داده است.
شبهه
یکی از حوادثی که در تاریخ شیعه مورد اعتراض برخی افراد واقع شده، ماجرای صلح امام حسن(علیه‌السلام) است، موضوعی که بعدها، زمانی که مورد تحلیل تاریخ شناسان قرار گرفت، مشخص شد که قبول این صلح نامه در آن برهه زمانی بهترین کار برای حفظ شیعه و آشکار کردن چهره واقعی بنی امیه بوده است.[1] در این میان برخی به مفاد بخشی از صلح نامه ــ که موضوعات مالی در آن مطرح شده است ــ اعتراض کرده و مدعی شده‌اند که امام حسن(علیه‌السلام)، امامت را با پول عوض کرده است.
بررسی شبهه
انکار وجود مفاد مالی در صلح نامه از سوی برخی مورخان
در مورد مفاد عهد نامه‌ای که بین امام حسن(علیه‌السلام) و معاویه بن ابوسفیان نگارش شده است، اختلافات زیادی بیان شده است. برخی از اسناد تاریخی، به طور کلی این بخش از صلح نامه را که موضوعات مالی در آن مطرح شده است، انکارکرده و آن را از شرائطی بیان می‌کنند که توسط برخی افراد دیگر بیان شده و مورد تأیید امام نبوده است. به عنوان نمونه صاحب الفتوح در کتاب خویش می‌نویسد:
«زمانی که برخورد میان امام و معاویه به صلح انجامید، امام حسن(علیه‌السلام) عبدالله بن نوفل را خواست و به او فرمود: نزد معاویه برو و به او بگو: «اگر مردم بر جان و مال و فرزندان و زنان خود ایمن هستند، من با تو بیعت می‌کنم، در غیر این صورت، با تو بیعت نخواهم کرد.» عبدالله به نزد معاویه رفت و به اوگفت: «برای صلح شروطی وجود دارد که باید بپذیری... دیگر این که سالانه 55 هزار درهم از بیت المال به او اختصاص دهی...» معاویه این شروط را پذیرفت و سپس دستور داد تا برگه سفیدی آورده، پایین آن را امضا کرد و آن را نزد حسن بن علی(علیه‌السلام) فرستاد. زمانی که عبدالله بن نوفل بازگشت و مسائل طرح شده را باز گفت، امام به او فرمود: «...درباره شرایط مالی نیز که تو پیشنهاد کرده‌ای، این حق معاویه نیست که در مال مسلمانان برای من تعهدی بپذیرد...»[2]
برخی دیگر از تاریخ نویسان مانند بلاذری این شروط را از سوی معاویه مطرح کرده‌اند که امام در مقابل وی این گونه فرمودند: «مرا در طمع چیزی انداخته که اگر آن را می‌خواستم حکومت را به وی تسلیم نمی‌کردم.»[3]
برخی دیگر از مورخان نیز شرائط مالی را از سوی هیئتی که از سوی معاویه فرستاده شده بود نقل کرده‌اند، [4]
به همین خاطر بسیار محتمل است که این شروط در متن صلح نامه وجود نداشته است[5] و بعداً توسط جاسوسان معاویه بین مردم شایعه شده تا چهره امام را بین مردم تخریب کنند و آنچه این احتمال را تقویت می‌کند سخنان سلیمان بن صرد خزاعی بعد از پیمان صلح خطاب به امام مجتبی(علیه‌السلام) است که گفت چرا سهمی برای خود در «عطاء» قرار ندادی.[6]
قبول صلح نامه از سوی برخی از مورخان
اگر فرضاً دیدگاه دیگر مورخان را قبول کنیم که در مواد صلح نامه موضوعات مالی نیز گنجانده شده بود، باز نیز تصریحی بر این موضوع وجود ندارد که خود امام این شرائط را بیان کرده باشد.[7] بلکه این احتمال وجود دارد که امام این موارد را به خاطر شرائط خاصی که در آن زمان وجود داشته، مانند درخواست پیروان و پیشنهاد معاویه و... قبول کردند تا پیروان آن حضرت گمان نکنند که امام توجهی به شرائط اقتصادی ایشان نداشته است. با توجه به این نکته باز نیز نمی‌توان به امام خرده گرفت. مخصوصاً اگر شرائط دوستاران اهل بیت(علیهم‌السلام) را در آن برهه تاریخی مورد توجه قرار دهیم، این موضوع ــ که قبول شرائط به خاطر دلگرمی و اصرار یاران حضرت بوده است ـــ به خوبی آشکار می‌شود. به عنوان نمونه معاویه به تمام کارگزاران خویش این گونه می‌نویسد: «مواظب باشید هر که ثابت شد که از شیعیان على(علیه السلام) و اهل بیت اوست، اسم او را از دفتر بیت المال حذف کنید و حقوق و مزایاى او را قطع نمایید.»[8]
این فشارها به قدری زیاد شد که شعبی در این زمینه می‌نویسد: «نمى دانیم با على(علیه السلام) چه کنیم؟ اگر او را دوست بداریم، چنان بر ما سخت مى گیرند که فقیر و نیازمند مى شویم و اگر او را دشمن بداریم، کافر مى شویم.»[9]
گرچه معاویه بر هیچکدام از مفاد صلح نامه پایبند نماند،[10] ولی قرار دادن این شرائط در پیمان صلح، می‌توانست به پیروان آن حضرت این نکته را بفهماند که امام به فکر معیشت ایشان نیز هست، آنچنان که بخشش‌های مکرر آن حضرت در طول حیات خود شاهدی بر این موضوع بوده است.
سخن پایانی
با توجه به مطالبی که بیان شد می‌توان این گونه نتیجه گرفته که اولاً این شرائط مورد قبول امام حسن(علیه‌السلام) نبوده است و فرضاً اگر قبول کنیم که آن حضرت در مفاد صلح نامه این موارد را بیان کرده، این موضوع برخواسته از رضایت قلبی ایشان نبوده است، بلکه تنها به خاطر شرائط و فشارهایی بوده که توسط پیروان آن حضرت به ایشان وارد شده است.
ــــــــــــــــــــــــــــ
پی‌نوشت
[1]. برای مطالعه در این زمینه به این قسمت مراجعه کنید.
[2]. الفتوح، ابن اعثم كوفى، ترجمه محمد بن احمد مستوفى هروى (ق 6)، تحقيق غلامرضا طباطبائى مجد، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، 1372ش،ص:764
[3]. كتاب جمل من انساب الأشراف، أحمد بن يحيى بن جابر البلاذرى (م 279)، تحقيق سهيل زكار و رياض زركلى، بيروت، دار الفكر، ط الأولى، ج3،ص:41.
[4]. تهذیب تاریخ دمشق، عبدالقادر بدران، بیروت، دار المسیره،ج4،ص224 ؛تذکره الخواص، سبط بن الجوزی، تهران، مکتبه نینوی،ص198.
[5]. تاریخ خلفا، رسول جعفریان،دلیل ما،1382ش،ص394.
[6]. أنساب الأشراف،ج3،ص:48.
[7]. اخبار الطوال، ابو حنيفه احمد بن داود دينورى (م 283)، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، نشر نى، چ چهارم، 1371ش،ص:265.
[8]. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، علامه مجلسی، دار إحياء التراث العربي، بیروت، ج33، ص: 180.
[9]. مناقب علي بن أبي طالب عليه السلام و ما نزل من القرآن في علي، احمد بن موسى ابنمردويه، موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، 1424 ه. ق، ص: 77.
[10]. ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبه الحیدریه، 1385 ه".ق، ص 45- شیخ مفید، الارشاد، قم، منشورات مکتبه بصیرتى، ص 191.
طرح این ادعا که امام حسن(علیه‌السلام) امامت را به معاویه فروخته است ادعایی دروغین است که توسط جاسوسان بنی امیه برای بدنام کردم امام حسن(علیه‌السلام) نقل شده است.