ماهیت و چیستی اسرائیلیات

اسرائیلیات جمع اسرائیلیه است و اسرائیلیه منسوب به اسرائیل است. محققان می گویند اسرائیل یک واژه عبری یا سریانی و مرکب از «اسر» به معنای «عبد» و «ئیل» به معنای «الله» است. [1] بنابراین اسرائیل یعنی بنده خدا. اسرائیل لقب یعقوب پیامبر (ص) است [2] که دو بار در قرآن از او یاد شده است. [3] اگر به یهودیان «بنی اسرائیل» می گویند از آن جهت است که آنها از نسل یعقوب و فرزندان یعقوب هستند. [4] اسرائیلیات در اصطلاح علوم اسلامی، به دسته‌ای از روایات، قصص و مفاهیم ضعیف و موهومی گفته می شود که راویان آنها یهودی الاصل اند و در قرآن و از احادیث نبوی نیست بلکه از تعالیم و کتب امت های پیشین به ویژه یهود (بنی اسرائیل) و مسیحیت (نصاری) وارد روایات اسلامی شده‌اند. این گونه از روایات که تدریجاً وارد تفسیر، سیره و تاریخ اسلام شده است، غالباً از اساس، مجعول و برخی از آنان نیز دست کاری شده اند.

راویان اسرائیلیات، بیشتر جزء تابعین بودند و اگر هم مسلمان شده اند، جزء نسل دوم مسلمان ها بودند و از مشهورترین آنان می توان از «کعب الاحبار یهودی»، «عبد الله بن سلام» «وهب بن منبّه یهودی» [5] و برخی از مسلمان ها مانند «ابو هریره»، «عبد الله بن عمرو بن عاص»، «مجاهد» و «مقاتل بن سلیمان» نام برد. [6] این گونه روایات، هر چند بیشتر در کتاب‌های اهل سنّت به ویژه در آثار طبری، بغوی، خازن، ابن کثیر و قرطبی یافت می‌شود، ولی در آثار شیعه هم راه یافته‌است و غالبا مربوط به خلقت و آفرینس جهان و قضایای امت های گذشته، قصه های پیامبران (نظیر یعقوب، یوسف، موسی، داوود و سلیمان)، و پاره ای هم در مدح دمشق و شام است که به نفع بنی امیه جعل شده است و در بخش سیره رسول خدا (ص) کمتر وارد شده است. استاد پیشوایی معتقد است هر چند اسرائیلیات در تاریخ نگاری، سیره نگاری و تفسیر نگاری تأثیر داشته اما تأثیر آن به گونه ای نبوده که تفسیر، تاریخ اسلام و سیره نبوی را به طور کلی تحریف کرده باشد؛ زیرا راویان اسرائیلیات مانند «کعب الاحبار یهودی»، «عبد الله بن سلام» و «وهب بن منبّه» نزد اهل علم، شناخته شده و روایات آنان مردود است. [7]

در ابتدا سیره نگاری و تاریخ نگاری به صورت روایی و حدیثی بوده و نام راویان هر گزارشی در سلسله اسناد آن ذکر می شد و نشان می داد که فلان روایت تاریخی از چه کسی است. از این رو اگر در سلسله سند نام یکی از راویان اسرائیلیات قرار می گرفت، شناسایی شده و نقل او مورد مقبول قرار نمی افتاد. اگر چه مورخان در قرون بعدی، سلسله سند را حذف کرده اند، ولی در تاریخ های اولیه مانند تاریخ طبری، سیره ابن هشام و مغازی واقدی و دیگر سیره های اولیه زنجیر سند محفوظ است و به راحتی می توان اسرائیلیات را از غیر آن تشخیص و تمییز داد. امروزه با کمک علم الحدیث، درایة الحدیث و علم رجال شناسی به راحتی می توان این گزارش ها را شناسایی نمود و دانشمندان معاصر با کمک همین ابزار توانستند با جهاد و تلاش علمی، علوم اسلامی را از اسرائیلیات و نصرانیات که در طول تاریخ موجب ایجاد شبهات و برداشت های غلط از آموزه های اسلامی شده را پاک سازی و احیا کنند [8] و در همین باب نیز تألیفاتی را به نام «اسرائیلیات» [9] تولید نمایند. 

شیعه و اهل سنت از گذشته تا حال تلاش نمودند تا از ورود اسرائیلیات به منابع اسلامی جلوگیری کرده و در صورت ورود، آن ها را پالایش کنند. [10] برخی از اهل سنت نیز از اسرائیلیات دفاع نموده و عده ای از اسرائیلیات را هماهنگ با قرآن می دانند. این گروه علاوه بر دفاع از اسرائیلیات در نشر آنها نیز تلاش مضاعفی دارند. [11]

شیعه برای پالایش منابع اسلامی از احادیث جعلی و اسرائیلیات از دو روش پالایش متنی و سندی و پالایش متنی استفاده نمود. روشنگری پالایش متنی و سندی احادیث جعلی از دوران امامان معصوم شروع شد و سپس محدثان شیعی با دقت نظر و تیز هوشی اینگونه انحرافات را تا حد زیادی حذف نمودند.  [12] در زمان نویسندگان کتب اربعه این پالایش با سرعتی دو چندان انجام گرفت و احادیثی را که از جهت متن و سند مطمئن به صدور آن از ناحیه معصوم بودند جمع آوری نمودند و تا اندازه ای منابع حدیثی را از اسرائیلیات پاک نمودند. پس از آن با شکل گیری منابع رجالی این کار سرعت زیادتری گرفت و شیعه توانست روایات ضعیف از صحیح را مشخص نماید.[13] اما در پالایش متن از هرگونه تغییر و تحریف عمدی و غیر عمدی از راه های مختلفی استفاده نمودند که می تواند از عرضه حدیث بر امامان معصوم علیهم السلام و عالمان، مقابله نسخه ها، اجازه نقل حدیث، روش فهرستی و موافقت متن روایات با آموزه های صریح قرآن نام برد.[14]

از جمع بندی مطالب استفاده می شود که ورود اسرائیلیات‌ به‌ برخى‌ منابع‌ اسلامى‌ و آمیخته‌ شدن‌ آن‌ با روایات‌ اصیل‌، آسیب‌ فراوانى‌ به‌ فرهنگ‌ اسلامى‌ واردکرده‌ است‌ و شاید هم‌ هدف‌ اصلى‌ تازه‌ مسلمانانى‌ که‌ این‌ مطالب‌ را به‌ طور گسترده‌ وارد منابع‌ اسلامى‌ کردند، مخدوش‌ کردن‌ چهره‌ اسلام‌ بود. بسیارى‌ از علما و محققان‌ بر این‌ مطلب‌ تأکید دارند که‌ ورود اسرائیلیات‌ به‌ منابع‌اسلامى‌ از سوى‌ افرادى‌ چون‌ کعب‌ الاحبار با هدف‌ تخریب‌ اسلام‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. از دیگر افرادی که در ورود اسرائیلیات در منابع اسلامی نقش داشته اند می توان از: ابوهریره‌، عبدالله بن‌ عمرو بن‌ عاص‌، عبدالله بن‌ عباس‌، ابن‌ جریح‌ رومى‌، مجاهد، مقاتل‌ بن‌ سلمیان‌ نام برد. شیعه و بیشتر اهل سنت با تلاش فراوان موفق شدند تا اندازه ای از ورود اسرائیلیات به منابع اسلامی جلوگیری نمایند هرچند برخی از اهل سنت نیز خود مروج اندیشه اسرائیلیات بوده اند. شیعه بر خلاف اهل سنت راه های زیادی را برای پالایش روایات ضعیف به کار گرفته اند.

پی نوشت:
1. التبیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 180 - 181؛ مجمع البیان، ج 1، ص 205.
2. باب ۳۲: ۲۷ـ ۲۸، کتاب مقدس، سفر پیدایش و عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، ج۱، ص۶۳، قم ۱۴۰۴.
3. آل عمران:آیه ۹۳؛ مریم:آیه ۵۸.
4. باب ۴۶: ۱ـ ۵، باب ۴۹ :۲، کتاب مقدس، سفر پیدایش.
5. ابن‌ خلدون‌، مقدمه‌، ص‌439.
6. ذهبى‌، تذكرة‌ الحفاظ‌، ج‌ 1، ص‌ 36 و ابن‌حجر، الاصابه‌، ج‌ 7، ص‌ 258؛ ابن‌حجر عسقلانى‌، فتح‌ البارى‌ فى‌ شرح‌ البخارى‌، ج‌ 1، ص‌ 184.
7. پیشوایی، پرسش ها و پاسخ های تاریخی، ج 1، ص 25.
8.برای آگاهی درباره اسرائیلیات در تاریخ و تفسیر می توان به: پیشوایی، «راه های نفوذ اسرائیلیات در تاریخ اسلام»، نشریه پیام حوزه، سال 4، شماره: 1؛ یعقوب جعفری. «اسرائیلیات در کتاب‌های تفسیری و تاریخی» نشریه تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 14.
9. مانند: محد تقی دیاری بیدگلی؛ پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، تهران- دفتر پژوهش و نشر سهروردی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
10. تفسیر روح المعانی، ج ۱، ص ۳۴۳؛ سبل الهدی و الرشاد، ج ۱، مقدمه: ص ۲۷؛ تفسیر المنار، ج ۹، ص ۴۰۸.
11. ذهبى‌، التفسیر و المفسرون‌، ج‌ 1، ص‌ 169؛ همان، الاسرائیلیات‌ فى‌ التفسیر و الحدیث‌، ص‌ 157.
12. مامقانی، تلخیص مقباس الهدایة، ص 156؛ شانه چی، تاریخ حدیث، ص 91.
13. تهذیب الاحکام، ج 7، ص 275؛ رجال الکشی، ص 364 - 546 - 292 و ... ؛ سبحانی، کلیات فی علم الرجال، ص 278.