بر اساس تعالیم قرآن و اهل بیت علیهم السلام طلب دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.
در دوره جاهلی مردم عربستان هرچند در شعرو سخن سرآمد بودند اما، سهمی از علم و دانش نداشتند و حتی از سواد خواندن و نوشتن نیز محروم بودند. ابن خلدون می نویسد: آنها (اعراب) از این که به علم نسبت داده شوند دوری می کردند.[1] با بعثت پیامبرگرامی اسلام(ص)، اسلام و معارف آن، اعراب جاهلی را به حرکت واداشت و آغازگر نهضت مبارزه با بی‌سوادی شد. اگر روزهای آغازین بعثت پیامبراسلام را با زمان رحلت ایشان مقایسه کنیم، متوجه می شویم که چه اتفاقی در نهضت علم آموزی افتاده است.
اهمیت علم در نخستین آیات نازل شده بر پیامبر(ص)
اولین آیاتی که بر پیامبر اسلام نازل شد، سخن از علم و قلم می کند: « اَلَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ اَلْإِنْسٰانَ مٰا لَمْ يَعْلَمْ؛[2] همان که به وسیله قلم آموخت،[و] به انسان آنچه را نمی دانست، تعلیم داد.» آیات فراوانی از قرآن کریم در مورد علم می باشد. قرآن کریم در ارزش صاحبان علم می فرماید: «هَلْ يَسْتَوِي اَلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ اَلَّذِينَ لاٰ يَعْلَمُونَ إِنَّمٰا يَتَذَكَّرُ أُولُوا اَلْأَلْبٰابِ؛[3] آیا کسانی که معرفت و دانش دارند و کسانی که بی بهره از معرفت و دانش اند، یکسانند؟ فقط خردمندان متذکر می شوند.» کسانی که اهل دانش هستند، قابل مقایسه با دیگران نیستند. دانشمندان با دانش خود جامعه را سامان داده و به دیگران بهره می رسانند. مانند شمعی که خود می سوزد تا راه را برای دیگران روشن کند.
وجوب طلب علم حتی در دورترین مناطق
علم آموزی و زدودن جهل و بی سوادی به قدری اهمیت دارد که در روایات آن را بر همه مسلمانان واجب دانسته اند. باید به دنبال کسب علم رفت هرچند در دوردست ترین مناطق عالم باشد. پیامبر خدا(ص) فرمود: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّينِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ؛[4] دانش را فرا گيريد، گرچه درچين باشد؛ زيرا طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است.» مسلمانان با توجه به تعالیم اسلام همواره به دنبال کسب دانش بوده اند.
ارزش دانشمندان در اسلام
امام علی (ع) در ارزش دانشمندان می فرماید: «إذا ماتَ العالِمُ ثُلِمَ فِي الإسلامِ ثُلمَةٌ لايَسُدُّها شَيءٌ إلى يَومِ القِيامَةِ؛[5] با مرگ هر دانشمند، چنان رخنه اى در اسلام پديد مى آيد كه تا روز قيامت هيچ چيز آن را فرو نمى پوشد.»
این است ارزش یک دانشمند از منظر اسلام. کسانی که گمان کرده اند چون اعراب اهل کسب علم نبودند، پس اسلام با علم سازگاری ندارد، بدانند اسلام همیشه مشوق علم آموزی بوده و علماء و دانشمندان بالاترین مقام را در بین مسلمانان داشته اند.
تربیت علمی هزاران شاگرد توسط ائمه
ائمه(ع) با علم بی بدیل خود که متصل به منبع وحی بود، هرگاه فرصت می کردند، به تربیت شاگردان می پرداختند. دانشگاه بزرگی که امام باقر(ع) پی ریزی کرد و امام صادق(ع) نیز توسعه داد، بیش از چهار هزار نفر را در علوم مختلف تربیت کرد.[6] جابر ابن حیان پدر یا بنیان‌گذار علم شیمی از شاگردان ایشان می باشند.[7]
اسلام عامل شکوفایی علمی ایرانیان
معارف اسلام بود که عطش علم آموزی را در مسلمانان افزون می کرد و شب و روز برای به دست آوردن آن تلاش می کردند. این تلاش ها برای به دست آوردن علوم از سایر مناطق و بلاد ادامه یافت و در این راستا خیلی از کتاب های علمی ترجمه شدند. شاهد دیگر بر این قضیه هزاران دانشمند ایرانی می باشد که در خدمت اسلام و مسلمین به کسب و ترویج علم پرداختند. حال آن که به گواهی تاریخ، در ایران قبل از اسلام خبری از این تلاش های علمی نبود، بلکه هر فردی باید در طبقه خود و پدرانش به کار و اشتغال می پرداخت و فرزند یک کشاورز یا یک صنعتگر راه پدر خود را ادامه می داد و حق این‌که در طبقات اهل علم قرار بگیرد، نداشت. به گونه ای که وقتی یک کفشگر ثروتمند خواست فرزندش در طبقه دبیران قرار بگیرد و در برابر آن مال بسیاری بپردازد، با جواب منفی متوجه شد.[8] اما به برکت تعالیم اسلام این قید و بند ها از دست و پای هزاران ایرانی طالب علم باز شد، به گونه ای که انسان های معمولی از دور افتاده ترین روستاها به بالاترین مقام های علمی مسلمانان رسیدند و مرجع علمی دیگران شدند.
شکوفایی علمی مسلمانان
مسلمانان با تعالیم قرآن و رهنمودهای پیامبر(ص) قله های علم را فتح کردند و تمدن بزرگ اسلامی را در سرتاسر جهان پی ریزی کردند. دانشمندان مسلمان بسیاری در سایه تعالیم اسلام در طب، شیمی، فلسفه، نجوم و گیاه شناسی و ده‌ها علم دیگر درخشیدند. پیشرفت علوم مرهون زحماتی است که اندیشمندان اسلام کشیده اند. ریشه پیشرفت های علمی امروز جهان را می توان در زحمات علمی دانشمندان مسلمان پیدا کرد.[9]
جمع بندی
دین اسلام نه تنها با کسب علم و دانش مشکلی ندارد که خود بر اساس علم و آگاهی و اتصال به عالم غیب و علوم الهی بنا شده و همواره مشوق علم آموزی و توسعه علوم بوده است.
پی نوشت
[1] مقدمه ابن خلدون، ص493.
[2] علق، آیه4و5.
[3] زمر، آیه 9.
[4] بحارالأنوار، ج ۱، ص ۱۷۷.
[5] المحاسن، ج ۱، ص ۳۶۴.
[6] دانشنامه اسلامی، http://wiki.ahlolbait.com
[7] وفیات الاعیان، ج1، ص291.
[8] فروغ ابديت، ج 1، ص 50.
[9] سهم مسلمانان در نوآوری و شکوفایی.https://hawzah.net/
دین اسلام بر اساس علوم الهی و آگاهی و اتصال به عالم غیب تشکیل شده است. علم و دانش و دانشمندان بالاترین جایگاه را در اسلام دارند. مسلمانان با تعالیم قرآن و رهنمودهای پیامبر(ص) قله های علم را فتح کردند و تمدن بزرگ اسلامی را در سرتاسر جهان پی ریزی کردند.