سجده بر غیر خدا انواعی دارد که برخی از آن ها حرام و برخی جایز می باشد. به صرف سجده بر غیر خدا بودن، نمی توان آن شخص را متهم به شرک کرد.
یکى از روشن ترین مظاهر بندگى، تسلیم و فروتنى مخلوق در برابر خداوند، سجده است. مومن با سجده، بر عبودیت و بندگى خویش نسبت به خداوند تأکید مى ورزد.
و تقدیر خداوند، جل جلاله، بر این تعلّق گرفته است که انسان و تمام موجودات برای خدا سجده کنند؛ زیرا همین که مخلوق خدا هستیم؛ برای نشان دادن بندگی و خضوع خودمان باید در مقابل خدا سجده کنیم و هیچ چیز را، غیر او لایق سجده ندانیم.
همان طور که آیه مبارکه می فرماید: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ؛[1] آيا ندانستى كه خداست كه هر كس در آسمان ها و هر كس در زمين است و خورشيد و ماه و [تمام] ستارگان و كوه ها و درختان و جنبندگان و بسيارى از مردم براى او سجده مى كنند و بسيارى اند كه عذاب بر آن ها واجب شده است و هر كه را خدا خوار كند او را گرامى دارنده اى نيست چرا كه خدا هر چه بخواهد انجام مى دهد.»
روایات ائمه هدی نیز گواه بر این مطلب می باشد؛ مانند:
1. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: نزدیك‌ترین حالت بنده به خدا وقتی است كه در حال سجده باشد و گریه كند.[2]
2. در حدیثی دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد کسی که بیان داشت؛ گناهانم بسیار و عملم اندک است. حضرت فرمودند: سجده های خود را زیاد كن؛ زیرا آن گونه كه باد، برگ درختان را می ریزد، سجده هم گناهان را می ریزد.[3]
انواع سجده
سجده انواعی دارد: 1. سجده برای خدا 2. سجده برای غیر خدا
سجده بر خدا
سجده بر خدا نیز دارای انواعی است که به اقسام زیر تقسیم می شود:
1-سجده واجب؛ مثل سجده‌هاى نماز که در هر رکعت باید دو سجده بجا آورد و یا سجده فراموش شده که بعد از نماز، قضاى آن‌را به‌جا آورد و مانند سجده بعد از تلاوت آیاتى که باید بعد تلاوت و یا شنیدن آن‌ها سجده کرد.
2- سجده مستحب؛ مثل سجده شکر، هنگامی که خداوند به انسان نعمتى عنایت مى‌کند یا مشکلى از انسان را برطرف مى‌کند یا انسان به فکر نعمت‌هاى خدا مى‌افتد، مستحب است سجده شکر به‌جا آورد.[4]
سجده به غیر خدا
سجده به غیر خداوند نیز دو نوع دارد که ترتیب بندی بین آن ها بر حسب و معیار نیت است:
1. سجده به نیت عبادت: که این قسم از سجده مختص خداست و بر غیر حرام است.
2. سجده به نیت غیر عبادت؛ این نوع از سجده بر غیر اشکال ندارد؛ زیرا سجده برای غیر خدا، دلیل بر شرک نبوده و ممنوع نمی باشد، بلکه از آیات قرآن جواز آن استفاده می شود، مانند:
دستور خداوند به فرشتگان به سجده برای آدم. بدیهی است سجده فرشتگان به معنی خروج از بندگی خدا و شرک نیست. هم چنین سجده حضرت یعقوب برای یوسف(ع) نیز به نیت عبودیت نبوده است.[5]
سجده فرشتگان بر انسان که به دستور خداوند متعال بوده، در حقیقت امتثال دستور الهی بوده است. خداوند برای این که مقام والای انسان - به عنوان خلیفة الهی - را بر فرشتگان روشن کند، دستور نهایت خضوع نسبت به او را صادر کرد. فرشتگان نیز به دستور مستقیم خداوند بر آدم سجده کردند. این نه تنها شرک نیست، بلکه بندگی خداوند است. چنان که ابلیس که از سجده خودداری کرد، قرآن وی را متکبّر می‌نامد که از دستور الهی سرپیچی کرده است.[6]
همین نکته در ماجرای سجده بر یوسف(ع) نیز مطرح است که در قرآن فرمود: «وَرَفَعَ أَبَوَيْهِ عَلَى الْعَرْشِ وَخَرُّوا لَهُ سُجَّدًا وَقَالَ يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا؛[7] و پدر و مادرش را به تخت برنشانيد و [همه آنان] پيش او به سجده درافتادند و [يوسف] گفت اى پدر اين است تعبير خواب پيشين من به يقين پروردگارم آن را راست گردانيد.»
در نتیجه سجده بر غیر خدا انواعی دارد که برخی از آن ها حرام و برخی جایز می باشد. به صرف سجده بر غیر خدا بودن، نمی توان آن شخص را متهم به شرک کرد، مانند سجده زائرین که در حرم ائمه معصومین علیهم السلام انجام می دهند. به این صورت که؛ نیت برخی؛ یا به خاطر تعظیم جایگاه آن حضرات در نزد خداوند است نه عبادت، و یا نیت عبادت دارند؛ ولی عبادت خدا، نه آن امام معصوم؛ به این صورت که با دیدن حرم شخص سجده شکر بجا می آورد و از خداوند تشکر می کند که زیارت مشهد آن امام معصوم را؛ که خیر و برکت دنیا و آخرت است، روزی او گردانیده است. حقا که چنین نعمتی جای شکر و سجده شکر دارد.
پی نوشت
[1] سوره حج، آیه 18.
[2]بحار الانوار، ج ۸۵، ص ۱۳۲.
[3] بحار الانوار، ج۸۲، ص۱۶۲.
[4] الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج2، ص 85.
[5]سوره یوسف، آیه 100.
[6] سوره بقره، آیه34.
[7] سوره یوسف، آیه 100.
سجده فرشتگان بر انسان که به دستور خداوند متعال بوده، در حقیقت امتثال دستور الهی بوده است. خداوند برای این که مقام والای انسان - به عنوان خلیفة الهی - را بر فرشتگان روشن کند، دستور نهایت خضوع نسبت به او را صادر کرد . فرشتگان نیز به دستور مستقیم خداوند بر آدم سجده کردند .