با توجه به این‌که انفاق نمودن یک ارزش اخلاقی است، طبق آن‌چه در روایات مختلف و در نهج البلاغه آمده حضرت على علیه السلام در مصرف بیت المال حتى یک درهم از مسیر عدل و عدالت خارج نمىشدند، و از طرفی خود حضرت در نهایت زهد و قناعت زندگی می‌کردند، ولی در عین حال می‌شنویم که حضرت علی علیه السلام نسبت به فقرا انفاقات کلانی داشتند، خواستم بدانم که آیا این مطالب با هم در تعارض نیستند؟
با عرض سلام و تشکر از سوألی که مطرح فرمودید، در جواب باید عرض کنم که:
بله همان‌طور که اشاره فرمودید حضرت علی علیه السلام در درجه نهایی زهد و عدالت بودند به‌نحوی که امام غزالى در کتاب احیاء العلوم مىنویسد: «حضرت على علیه السلام از بیت المال مصرف نمىکرد، تا آنجا که براى تأمین مخارج مورد نیاز زندگىاش، شمشیرش و نیز پیراهنش را فروخت بهگونهاى که تنها یک پیراهن داشت، و هنگام غسل، جز همان یک پیراهن را نداشت.»[1]؛ صبر مىکرد تا خشک شود، سپس آن را بپوشد.
ولکن این انفاقات کلان حضرت، قطعاً از بیتالمال نبوده است، چرا که حضرت على علیه السلام نهایت دقت عادلانه را در صرف بیت المال مىنمودند و در گوشه گوشه دوران حکومت حضرت، این امر کاملا مشهود است و به چشم می‌خورد، بلکه این انفاقها از محصول باغها و نخلستانها و مزرعه‌هایى بود که خود آن حضرت با دسترنج خود احداث نموده بود، و گاهى نیز از هدایایى بود که محبین و ارادتمندان تقدیم می‌کردند، مانند سیصد دینارى که به رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم اهداء شده بود، و آن حضرت به على علیه السلام داده و حضرت در راه خدا انفاق نمودند و در مجامع روایی به آن اشاره شده است: «روزى رسول اکرم(ص) سیصد دینار که براى او هدیه آورده بودند، به على علیه السلام داد، على علیه السلام آن را گرفت و با خود گفت: سوگند به خدا این پول را در راه خدا آن‌چنان صدقه مىدهم که خداوند آن را قبول کند، شب بعد از آن، نماز عشاء را به جماعت با پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم خواند، سپس از مسجد بیرون آمد، در مسیر راه با بانویى روبرو شد، صد دینار آن را به آن بانو داد، شب بعد صد دینار به مرد فقیرى عطا کرد، شب سوم نیز چنین کرد، در نتیجه همه پولهاى اهدایى رسول خدا(ص) را به محرومان داد.[2]
حضرت على علیه السلام باغها و مزارع متعددى را که حاصل دسترنجش بود، وقف کرد، امامان دیگر نیز از این موقوفات سرپرستى نموده، و محصول آنها را در راه خدا انفاق مىکردند. حضرت على علیه السلام باغها و مزرعه‌هایى به نامهاى: ابىنیزر، بُغَیبغَه، اُرَینه، رَغَد، رزین، ریاح و... و چاههاى قنات آب براى کشاورزى در راه مکه و کوفه، و در سرزمین مسجد فتح در مدینه، و در نزدیک مرقد جناب حمزه سید الشهداء و در میقات و در بصره و... حفر نمود.[3]
مرحوم عالم بزرگ سید بن طاووس (ره) در کتاب کشف المحجّه نقل مىکند که: «امیرمؤمنان على علیه السلام فرمود: «هنگامى که با حضرت زهرا(سلام الله علیها) ازدواج کردم، فرش زیر پا نداشتم، ولى اکنون باغهاى موقوفهاى که آن را وقف کردهام آن‌قدر است، که هزینه زندگى همه بنىهاشم را تأمین مىکند. »؛ آن حضرت اموالى که ارزش غلاّت محصول یک‌سال آن معادل چهل هزار دینار بود، وقف کرد، در همین هنگام شمشیرش را در معرض فروش قرار داد، و مىفرمود: «اگر به اندازه هزینه نان شبم را مىداشتم شمشیرم را نمىفروختم.»[4]
امام صادق علیه السلام فرمودند: «امیرمؤمنان على علیه السلام زمینها را آماده کشاورزى، و مزرعه هایى احداث کرد، و از دسترنج خود، هزار برده خرید و آزاد نمود.»[5]
در یکى از سالها امام حسین علیه السلام مقروض شد، معاویه خواست از این فرصت سوء استفاده کند، براى آن حضرت پیام داد که دو باغ ابونیزر و بُغَیبغَه را به دویست هزار دینار خریدار هستم، امام حسین علیه السلام در پاسخ فرمود: «این دو باغ فروشى نیست، پدرم آنها را بر عموم فقرا و محرومان وقف نموده است، تا چهرهاش از آتش دوزخ محفوظ بماند، بنابراین من آنها را به هیچ قیمتى نمىفروشم.»[6]
نتیجه این که انفاقهاى مختلف و کلان حضرت على علیه السلام از بیت المال نبود، بلکه بیشتر از اموال خالص خود، و از موقوفاتى بود که خود وقف کرده بودند، و خود متولّى آن بودند و بخشى نیز از هدایاى دوستانشان بود.[7]
پی نوشت:
1- فصول المهمه، چاپ نجف، ص189
2- اقتباس از مناقب آل ابیطالب، ج2، ص75.
3- بحارالانوار،ص43
4- فروع کافى، ج5، ص74
5- مستدرک الوسائل، ج2، ص514
6- مناقب آل ابیطالب، ج2، ص97
7- ر.ک.انفاق در سیره پیشوایان،محمد محمدی اشتهاردی