بحث درباره علم امامان، یکی از مباحث بنیادین در کلام اسلامی، به ویژه در مذهب شیعه است. امامان شیعه، به عنوان جانشینان پیامبر اکرم (ص) و حجت‌های الهی بر روی زمین، دارای علم و معرفتی گسترده و فراتر از انسان‌های معمولی هستند. این علم، که به آن علم لدنی نیز گفته می‌شود، از طریق وحی و الهام الهی به امامان عطا شده است. در این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف علم امامان، منابع آن و اهمیت آن در زندگی فردی و اجتماعی خواهیم پرداخت.
مقدمه:علم لدنی، به دانشی اطلاق می‌شود که از طریق راه‌های عادی قابل کسب نیست و به طور مستقیم از سوی خداوند به فردی خاص عطا می‌شود. این دانش، فراتر از دانش حسی و عقلی است و به فرد دارنده آن، توانایی درک حقایق پنهان و امور غیبی را می‌دهد. این علم شامل آگاهی از امور غیبی، اسرار عالم هستی و راه حل مسائل پیچیده بشری است و به واسطه مقام عصمت و ولایت امامان، به آنها عطا شده است.
در قرآن کریم، آیاتی وجود دارد که به علم غیب و دانشی فراتر از دانش بشری اشاره می‌کند. به عنوان مثال: «وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا» [۱] «و از نزد خود، به او دانشی آموخته بودیم». این آیه، به علم لدنی حضرت موسی (ع) اشاره دارد.
علم لدنی امامان از دیدگاه شیعه
شیعیان معتقدند که امامان دوازده‌گانه، به عنوان جانشینان پیامبر اکرم (ص)، دارای علم لدنی هستند. این علم، به آنها امکان می‌دهد تا در مسائل مختلف، از جمله تفسیر قرآن، احکام شرعی، مسائل اجتماعی و سیاسی، به بهترین نحو تصمیم‌گیری کنند.
در در روایات شیعه، به طور گسترده‌ای به علم لدنی امامان اشاره شده است. بهترین حدیث در این زمینه که شیعیان برای اثبات اصل علم خاص امامت بدان تمسک می‌جویند، حدیثی است که در منابع فریقین نقل شده است:«أنَا مَدینَهُ العِلمِ وعَلِیٌّ بابُها، فَمَن أرادَ العِلمَ فَلیَأتِ البابَ» [۲] «من شهر دانشم و علی، دروازه آن است. آن که دانش می خواهد، باید از [این] دروازه در آید».
برخی از ویژگی‌های علم لدنی امامان از دیدگاه شیعه عبارتند از:
علم به غیب: امامان به برخی از امور غیبی، مانند آینده و سرنوشت انسان‌ها، آگاهی دارند.
علم به اسرار آفرینش: امامان به اسرار خلقت و قوانین حاکم بر جهان آگاهی دارند.
علم به علوم مختلف: امامان در همه علوم، از جمله فقه، اصول، کلام، فلسفه، طب و نجوم، تبحر دارند.
علم به دل‌های مردم: امامان به نیات و افکار درونی مردم آگاه هستند.
برخورداری از این علوم خاص و دانش وسیع امامان که به الطاف و عنایت خداوندی است، از ویژگی‌های ممتاز و حتمی معصومین علیهم السلام است که سبب تمایز امامان شیعه از رهبران فرقه و مذاهب دیگر است و همگی آن بزرگواران نیز بدان معترف بودند، چنانچه حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می‌فرمایند: «إنّ علِيّا كانَ عالِما والعلمُ يُتوارَثُ ، ولَن يَهْلِكَ عالِمٌ إلّا بَقِيَ مِن بَعدِهِ مَن يَعلَمُ عِلمَهُ أو ما شاءَ اللّه ُ» [۳] «على عليه السلام عالم بود، و علم ، ارث برده مى شود. هرگز عالمى نمى ميرد مگر آن كه پس از او كسى مى ماند كه علم او يا آنچه را خدا خواهد، بداند».
انتقال علم لدنی یکی از مهمترین اسرار امامت است، در این زمینه از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام چنین روایت شده است: «فَقَالَ جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ هَذِهِ وَصِيَّتُكَ فِى أُمَّك عِنْدَ أَهْلِ بَيْتِكَ ... لِيَرثَكَ عِلْمَ النُّبُوَّة كَمَا وَرَتَهُ إبْرَاهِيمُ وَ مِيرَاثُهُ لِعَلِيٍّ وَذُرِّيَّكَ مِنْ صَلْبِهِ قَالَ وَ كَانَ عَلَيْهَا خَوَاتِيمُ قَالَ فَفَتَحَ عَلَى الْخَاتَمَ الْأَوَّلَ وَ مَضَى لِمَا فِيهَا ثُمَّ فَتَحَ الحَسَنُ الخَاتَمَ الثَّانِي وَمَضَى لِمَا أُمِرَ بِهِ فِيهَا فَلَمَّا تُوفَّى الْحَسَنُ وَ مَضَى فَتَحَ الْحُسَيْنُ الْخَاتَمَ الثَّالِثَ فَوَجَدَ فِيهَا أَنْ قَاتِلْ الغلا فَاقْتُلْ وَ تُقتَلُ وَ اخْرُجْ بِأَقْوَامٍ لِلشَّهَادَةِ لَا شَهَادَةَ لَهُمْ إِلَّا مَعَكَ قَالَ فَفَعَلَ جبرئیل. فَلَمَّا مَضَى دَفَعَهَا إِلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَبْلَ ذَلِكَ فَفَتَحَ الْخَاتَمَ الرَّابِعَ فَوَجَدَ فِيهَا أن اصْمُتْ وَأَطْرقَ لِمَا حُجبَ الْعِلْمُ فَلَمَّا تُوَفَّى وَ مَضَى دَفَعَهَا إِلَى مُحَمَّدِ بْن عَلَى فَفَتَحَ الْخَاتَمَ الْخَامِسَ فَوَجَدَ فِيهَا أَنَّ فَسِّرْ كِتَابَ اللَّهِ تَعَالَى وَصَدَقْ أَبَاكَ وَوَرّث ابْنَكَ وَاصْطَعِ الْأُمَّةَ وَقُمْ بِحَقِّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قُلِ الْحَقَّ فِى الْخَوْفِ وَالْأَمْنِ وَلَا تَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَفَعَلَ ثُمَّ دَفَعَهَا إِلَى الَّذِي يَلِيهِ قَالَ: قُلْت لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَأَنْتَ هُوَ قَالَ: فَقَالَ: مَا بي إِلَّا أَنْ تَذْهَبَ يَا مُعَاذُ فَتَرْوى عَلَى قَالَ: فَقُلْتُ: أَسْأَلُ اللهَ الَّذِى رَزْقَكَ مِنْ آبَائِكَ هَذِهِ الْمَنْزِلَةَ أنْ يَرْزُقَكَ مِنْ عَقِبكَ مِثْلَهَا قَبْلَ الْمَمَاتِ قَالَ: قَدْ فَعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ يَا مُعَاذُ قَالَ: فَقُلْتُ: فَمَنْ هُوَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ: هَذَا الرَّاقِدُ - وَأَشَارَ بَيَدِهِ إِلَى الْعَبْدِ - الصَّالح وَ هُوَ رَاقِد» [۴] «جبرئیل گفت: ای محمد! این است وصیت درباره امتت نزد اهل بیتت و این وصیت برای این است که علی علیه السلام علم نبوت را از تو ارث ببرد، چنانکه ابراهیم به ارث گذاشت و میراث او نیز برای علی و فرزندانت از نسل اوست؛ حضرت صادق علیه السلام فرمودند: آن وصیت مکتوب چند مهر داشت، پس علی مهر اول را گشود و به آنچه در آن دستور داده شده بود عمل نمود، سپس حسن مهر دوم را گشود و به آنچه در آن دستور داده شده بود رفتار نمود، پس هنگامی که حسن وفات کرد، حسین مهر سوم را باز کرد، دید در آن نوشته شده: جنگ و جهاد کن، پس بکش و کشته می‌شوی و مردمی را نیز برای شهادت با خود بیرون ببر که جز با تو به سعادت شهادت نرسند. او نیز عمل کرد. وقتی از دنیا رفت آن را قبل از وفات به علی بن الحسین علیه السلام سپرد او مهر چهارم را گشود و دید در آن نوشته شده است: سکوت کن! و چون علم در پرده شده، سر به زیر انداز، وقتی او وفا کرد، آن را به محمد بن علی (باقر علیه السلام) سپرد. او مهر پنجم را گشود، دید در آن نوشته: کتاب خدای بلند مرتبه را تفسیر کن و پدرت را تصدیق نما و پسرت را وارث امامت قرار ده و امت را نیکو تربیت کن و به حق خدای عزیز و جلیل قیام کن و در حال ترس و امنیت، حق را بگو و جز از خدا مترس، او نیز عمل کرد. و سپس آن را به امام بعد از خود سپرد، معاذ گوید: من عرض کردم فدایت شوم! آن شخص شما هستید؟ فرمود: ای معاذ! من از چیزی باک ندارم، جز اینکه بِروی و علیه من روایت کنی (یعنی آری منم، ولی این خبر را برای دشمنان نقل نکن) عرض کردم: من از خدایی که این مقام را از پدرانت به رزق بردی خواهانم که پیش از وفات شما مانند آن را به اولادت عطا کند، فرمود: ای معاذ! چنین کرده است، عرض کردم: فدایت شوم! او کیست؟ فرمود: این شخص خوابیده و با دست به عبد صالح (موسی بن جعفر علیه السلام) اشاره کرد، در حالی که خواب بود».
اهمیت علم لدنی امامان
علم امامان، از چند جهت دارای اهمیت است که یکی از آنها، هدایت جامعه به سمت سعادت و کمال است. علاوه بر این، امامان با بهره‌گیری از این علم، می‌توانند مشکلات پیچیده را حل کنند و به سوالات انسان‌ها پاسخ دهند. اما یکی از مهمترین وجوه اهمیت علم لدنی این است که امامان با این علم، می‌توانند قرآن و سنت را به درستی تفسیر کنند و از تحریف دین جلوگیری کنند.
نتیجه‌گیری: علم امامان، یکی از ابعاد مهم شخصیت امامان معصوم (ع) است که به آنها توانایی هدایت جامعه و حل مشکلات را می‌دهد. با وجود برخی چالش‌ها، این مفهوم در اعتقادات شیعه دارای جایگاه ویژه‌ای است. شناخت دقیق علم لدنی، به درک بهتر نقش امامان در تاریخ اسلام کمک می‌کند.
پی نوشت
[۱] سوره کهف، آیه ۶۵
[۲] وسائل الشیعه، حر عاملی، موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، صفحه ۳۴، باب ۵، تحریم الحکم.
[۳] اصول کافی، شیخ کلینی، ترجمه مصطفوی، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، جلد ۱، صفحه ۲۲۱، حدیث ۱
[۴] همان، ج ۱، صفحه ۲۷۹