جامعه حیوانی دارای حقوق واجبی است که رعایت آنها بر همگان لازم است.
اسلام دینی جامع و مکتبی انسان ساز است که برای بخش بخش زندگی انسان برنامه دارد. بخشی از این برنامه به رعایت حقوق حیوانات و حفظ جامعه حیوانی پرداخته است.
در نگاه اسلام، حیوانات دارای حقوق بوده و انسان‌ها موظف هستند در رعایت حقوق حیوان‌ها کوتاهى نورزند؛ در صورت کوتاهی معصیت‌کار و در روز قیامت مجازات خواهند شد.
برخی با استناد به پاره‌ای روایات از پیامبر اکرم (ص) که فرمان به کشتن برخی حیوانات موذی می‌دهد،[1] چنین به افکار عمومی القا می‌کنند که اسلام صادر کننده حکم برای نابودی حیوانات و مخالف رعایت حقوق جامعه حیوانی است. در ادامه این موضوع را تحت چند عنوان مورد بررسی قرار می‌دهیم:
1. ماهیت جامعه حیوانی از نگاه قرآن
از نگاه قرآن حیوانات همانند انسان‌ها دارای امت‌هایی هستند که خداوند تأمین روزی آنها را تضمین نموده است. قرآن در این‌باره می‌فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّة فِى الاَْرْضِ وَ لا طائِر یَطِیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِى الْکِتابِ مِنْ شَیْء ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ؛[2] هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست و هیچ پرنده‌اى که با دو بال خود پرواز مى‌کند، مگر این که امت‌هایى مانند شما هستند. ما هیچ چیز را در این کتاب، فرو گذار نکردیم؛ سپس همگى به سوى پرودگارشان محشور مى‌شوند.»
این آیه اگرچه برای حیوانات نظام اجتماعی شمرده اما بی‌گمان تفاوت های زیادی بین ساختار اجتماعی حیوانات با انسان‌ها وجود دارد زیرا بین حیوان و انسان تفاوت های ذاتی فراوانی وجود دارد که هر کدام اقتضای ساختار اجتماعی خاصی را دارد.
در آیه‌ای دیگر از تأمین روزی و فراهم نمودن نیازهای ضروری آنها در کنار دیگر انسان‌ها سخن به میان آورده و می‌فرماید: «وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّة لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللّهُ یَرْزُقُها وَ إِیّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛[3] چه بسا جنبنده‌اى که قدرت حمل روزى خود را ندارد، خداوند، او و شما را روزى مى‌دهد؛ و او شنوا و داناست.» این آیه نشان می‌دهد که برای خداوند بسیار مهم است که مانند انسان ها نیازهای ضروری حیوانات و رزق و روزی آنها را تأمین کند.
این نگاه قرآنی به جامعه حیوانی سبب شده تا آزار دهندگان و اذیت کنندگان حیوانات در دائره دوستان شیطان شمرده شده و خسران و زیان آشکار را برای خود رقم زنند: «... وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبِیناً؛[4] و آنان را گمراه مى‌کنم، و به آرزوها سرگرم مى سازم، و به آنان دستور مى دهم که (اعمال خرافى انجام دهند و) گوش چارپایان را بشکافند و آفرینشِ (پاکِ) خدایى را تغییر دهند (و فطرت توحید را به شرک بیالایند)، و هر کس، شیطان را به جاى خدا ولىّ خود برگزیند، زیان آشکارى کرده است.»
این آیه به صراحت دلالت دارد بر این‌که مُثله کردن حیوانات عملی از اعمال شیطانی است و عذاب و خسران الهی برای انجام دهنده در پی خواهد داشت.
2. رعایت حقوق حیوانات از نگاه پیامبر اسلام
منابع روایی نشان می‌دهد بیشترین سفارش‌ها درباره رعایت حقوق جامعه حیوانی از سوی پیامبر صادر شده و حاکی از رحمت و عطوفت آن حضرت حتى به جامعه حیوانات است.
در پاره زیادی از این روایات از آزار دادن و بیهوده کشتن حیوانات شدیداً نهی شده و انجام دهنده آن را ظالم و مستوجب عذاب الهی دانسته است؛ در پاره ای دیگر سفارش مؤکد به رعایت برخی حقوق حیوانات شده است.
برای نمونه پیامبر فردی را که بیهوده گنجشکی را می‌کشد یا هنگام کشتن، حقوق آن را رعایت نمی‌کند، مستوجب بازخواست الهی دانست و از شکایت آن حیوان به درگاه الهی یاد نمود.[5]
در روایت دیگری پیامبر از عذاب زنی در قیامت سخن به میان آورد که گربه‌ای او را از هر طرف گاز می‌گیرد و علت این گازها را آزاری دانست که این زن نسبت به گربه در دنیا انجام داد، او را به طناب بسته و اجازه پیدا نمودن غذا و شکار را به او نمی‌داد.[6]
در پاره ای از روایات کشتن مورچه، زنبور عسل، هدهد، مورچه، قورباغه[7] و نیز آتش زدن لانه حیوانات، سخت نهی و مورد مذمت قرار گرفته است.[8] برای آگاهی از روایات پیامبر به کتاب بحارالانوار جلد 61 باب «ابواب الحیوان و اصنافها و احکامها» رجوع شود. در بیشتر این روایات پیامبر از ذبح حیوانات بدون علت، کشتن جانداران غیر موذی، مثله کردن، سوختن و سلاخی حیوان، بستن حیوانات بدون دلیل، ضربه زدن و کتک زدن به حیوانات اهلی و ... نهی فرموده است.
رعایت حقوق حیوانات به قدری برای رسول خداوند اهیمت داشته که نه تنها از کشتن حیوانات منع می کند بلکه جامعه اسلامی و مسلمانان را سفارش نموده تا شبان گاه ها وقتی از منازل خارج می شوند مواظف حشرات ریزی که شبانه از لانه ها خارج می‌شوند باشند تا مبادا زیر پا قرار گیرند و از بین روند.[9] این دقت نسبت به دنیای حیوانات نشان می دهد که اسلام برای همه موجوادت در طبیعت مادی ارزش و حقوق قائل شده و رعایت آنها را بر همگان لازم می داند.
شاید علت اصلی این دقت ها در اسلام این باشد که بقاء عالم و نیز سیر تکامل عالم طبیعت برای ادامه حیات نیاز به وجود همه حیوانات دارد و تمام حیوانات چه موذی و چه غیر آن برای اصل نظام خیر محض است و باید این خیر به اصل عالم افاضه شود تا عالم به حیات خود ادامه دهد.
3. جواز یا عدم جواز کشتن حیوانات موذی
در پاره‌ای روایات پیامبر کشتن برخی حیوانات را جایز شمرده است. این روایات نشان می‌دهد که حضرت کشتن آنها را در صورت آزار و اذیت صادر نموده است و بدون دلیل از بین بردن آنها را جایز نمی داند زیرا به طور قطع وجود این حیوانات برای اصل نظام خلقت خیر محض است و انقطاع خیر محض از سوی شارع مقدس یا بدون دلیل از سوی انسان‌ها قبیح می باشد.
هرچند برخی از این روایات به صورت کلی امر به کشتن بعضی حیوانات می کند اما این روایات باید با روایات دیگری که از سوی رسول خداوند درباره این حیوانات وارد شده تفسیر شود که کشتن آنها در چه صورتی جایز است. برای نمونه پیامبر(ص) به کشتن 5 حیوان سفارش نموده و می فرماید: «... پنج حیوان را بکشید: كلاغ، باز، مار، عقرب و سگ گزنده.»[10]
علت فرمان حضرت به کشتن این حیوانات موذی بودن آنها است چنان‌که خاصیت عقرب، مار و سگ گزنده و هار زیان رساندن و موذی‌گری است و اگر در هنگام ضرورت و خطر کشته نشوند آنها فرد را از پای در می آورند چنان‌که ابن عباس می‌گوید: «پیامبر(ص) از کشتن هر حیوانی نهی کرده مگر حیواناتی که آزار برساند.» در پاره ای روایات پیامبر حتی از کوچک ترین حشرات مانند مورچه در صورت آزار رساندن به انسان فرمان کشتن داده است.[11]
از جمع بندی سخنان نتیجه می‌شود رعایت حقوق حیوانات یک تلکیف اجتماعی است که مراعات آن بر همگان لازم است. تنها در صورت موذی گری و ضرر رساندن، افراد مجاز به کشتن آنها هستند.
پی‌نوشت:
1. شیخ صدوق، الخصال، ج 1، ص 297؛ مجلسی، بحار الانوار، ج 61، ص 264.
2. انعام (6): 38.
3. عنکبوت (29): 60.
4. نساء (4): 119.
5. مجلسی، بحارالانوار، ج 1، ص 4 - 270، 306 - 328؛ ج 109، ص 391؛ نهج الفصاحة، ص 725.
6. همان، ص 468.
7. شیخ صدوق، الخصال، ج 1، ص 297.
8. همان، کمال الدین، ج 2، ص 10.
9. عبدالرحیم یعقوب، تیسیر الوصول الی علم الاصول، ج 4، ص 388؛ به نقل از: علی کمالی دزفولی، خاتم النبیین، نشر اسوه، ص 488.
10. بحارالانوار، ج 61، ص 264.
11. همان، ج 61، ص 264؛ در ج 61 باب: «ابواب الحیوان و اصنافها و احکامها»،ص 4 به بعد روایات زیادی از حیوانات موذی در ان آمده که تکلیف مکلف را مقابل آن مشخص نموده است.
اسلام و پیامبر برای حیوانات حقوقی را لازم شمرده که مراعات آن بر همگان لازم است. برخی از این حقوق به نهی از مثله کردن، کشتن بدون دلیل، کتک زدن، سلاخی نمودن، آتش زدن لانه حیوانات، لگد مال کردن حشرات، بستن حیوانات بدون دلیل و ... برمی گردد. بعضی به مهربانی و برخورد خوب با حیوانات و پاره ای نیز به کشتن حیوانات موذی قبل از آزار رساندن سفارش نموده است.