زندگی امام باقر علیه‌السلام پر است از درس‌های آموزنده‌ای که می‌تواند بهترین الگوی تربیتی را برای مدیریت سبک زندگی اسلامی ارائه دهد. تربیت در زمینه خانه و خانواده به ویژه تربیت کودک، از جمله درس‌هایی است که از می توان از سیره گفتاری و رفتاری امام، استفاده و برای تربیت فرزندی صالح، به کار گرفت.
امام باقر علیه‌السلام شخصیتی بی‌بدیل و الگویی شایسته برای تمام ابعاد و زوایای زندگی بشری است. در سیره فردی، خانوادگی و اجتماعی امام باقر علیه‌السلام درس‌ها و شاخصه‌های فراوانی وجود دارد که به‌کارگیری آنها تأثیر بسزایی در مدیریت زندگی فردی، اجتماعی و خانوادگی انسان دارد. همسرداری، فرزندآوری، مراقبت فرزند، عفو و گذشت، آراستگی، بردباری و... از جمله فاکتورهای رفتاری امام است که استفاده آنها در سبک زندگی اسلامی آثار فراوانی برای جامعه به همراه دارد. این مقاله تنها اندیشه امام در مراقبت فرزند را مورد تحلیل و بررسی خود قرار می دهد؛ راهبردی که اگر در جامعه اسلامی نهادینه شود بسیاری از معضلات اجتماعی و خانوادگی از بین خواهد رفت.
زیست‌نامه
امام باقر علیه‌السلام در سال 57 هجری، در شهر مدینه چشم به جهان گشود. نامش محمد، کنیه اش اباجعفر و ملقب به باقر و باقرالعلوم است. چهار سال از عمر بابرکت آن حضرت، در زمان امامت امام حسين علیه‌السلام و 35 سال دیگر در محضر پدر بزرگوارش امام سجّاد علیه السلام گذشت و در نهایت، در سال 114 هجری قمری، در 57 سالگی به شهادت رسید. آن حضرت را باقرالعلوم می گفتند؛ زیرا شکافنده دانش‌ها و پایه‌گذار نهضت بزرگ علمی بود و در طول عهده‌داری ولایت، با شرایطی نامساعد، به نشر معارف الهی پرداخت و جنبش علمی دامنه‌دار و گسترده‌ای را بنیان نهاد و مقدمات تأسیس یک دانشگاه بزرگ اسلامی را پی‌ریزی کرد که سال‌ها بعد، در دوران امامت فرزند بزرگوارش امام صادق علیه‌السلام، به اوج عظمت خود رسید و شاگردان بزرگ و محققان دانشمندی در این مکتب تربیت شدند.[1]
امام باقر علیه‌السلام در علم، زهد، عظمت و فضيلت، سرآمد همه بزرگان بنى هاشم بود و مقام بزرگ علمى و اخلاقى او مورد تصديق دوست و دشمن بود. به قدرى روايات و احاديث، در زمينه مسائل و احكام اسلامى، تفسير، تاريخ اسلام، و انواع علوم، از آن حضرت به يادگار مانده است كه تا آن روز از هيچ يک از فرزندان امام حسن و امام حسين عليهما‌السلام به جا نمانده بود.[2]
فرزندان صالح در گرو تربیت سالم
مهمترین دوران تربیت، دوران کودکی است. این نگاه راهبردی به تربیت کودک، نیازمند مراقبت و سرمایه‌گذاری بیشتری از سوی والدین است؛ چراکه عمده رشد فرزندان در این دوران شکل می گیرد.
از امتیازهای تربیت اسلامی این است که بر زمینه‌سازی مناسب پیش از تولد فرزند و حتی پیش از ازدواج والدین تأکید دارد.[3] در اندیشه امام باقر علیه‌السلام، فرزند مانند گلی است که باید در محیطی مناسب رشد و نمو پیدا کند و به تعالی برسد. این تعالی مستلزم مراقبت‌های فراوانی، از تغذیه حلال و سالم گرفته تا تربیت‌های معنوی و روحی از سوی پدر و مادر است. به طور قطع امام باقر علیه‌السلام به خوبی می‌داند که تغذیه حلال، شیر پاک و دایه خوب، اثر تکوینی زیادی بر روح و جان کودک دارد؛ از این رو در سفارشی به مروان بن حکم فرمودند: «برای شیر دادن به فرزندت از دایه‌های خوش‌رو و زیبا استفاده کن؛ زیرا شیر، گاهی (رفتار و صفات روحی مادر را به فرزند) انتقال می‌دهد.»[4]
این روایت نشان می‌دهد شير، كه عصاره وجود کودک را می‌سازد، قدرت دارد حالت روحی شیردهنده را با خود به کودک سرایت دهد. از این رو، فساد پدر و مادر، بیشتر از هر چیزی در نهاد کودک تأثیر می گذارد که گاهی با صدها مربی و آموزگار و استاد قابل جبران نیست. آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر این روایت می‌نویسد: چه جمال ظاهر مراد روایت باشد و چه جمال باطن، روایت، شاهد بر اولويّت‌هايى است كه بايد از سوی خانواده برای تربیت فرزند مراعات شود.[5]
در کنار مراقبت‌های مادری، پدر نیز نقش زیربنایی در تربیت فرزند دارد. آماده نمودن محیطی سالم، ایجاد بسترهای تربیتی در خانه، مهربانی و اخلاق نیکو با فرزند، آماده نمودن امنیت روحی و روانی برای خانه و... از مهمترین وظایفی است که پدر باید برای تربیت فرزندی صالح انجام دهد. امام باقر علیه‌السلام در این باره می‌فرماید: «کودکان در سایه شایستگی پدرانشان از (انحرافات و گناهان) محفوظ می‌مانند.»[6]
نقش تربیتی معنویت و ارتباط با خدا
یکی از شیوه‌های تربیتی در سیره رفتاری امام باقر علیه‌السلام برای تربیت فرزندان این بود که آنان را به سوی معنویت، تلاوت قرآن و ذکر خدا سوق می‌داد و بر این عمل معنوی، مراقبتی مداوم می‌نمود؛ چنان‌که امام صادق علیه‌السلام در این باره فرمودند: «پدرم ما را جمع می‌کرد و از ما می‌خواست تا طلوع آفتاب، ذکر خدا بگوییم؛ آنهایی که توان قرائت قرآن داشتند امر به قرائت قرآن می نمود و آنان که توان قرائت قرآن نداشتند را به گفتن ذکر الهی دعوت می‌کرد.[7] این نگاه، در حقیقت، پیوندی بین دین و دنیای کودک است و او را به سوی شکوفایی فطرت برای حرکت در مسیر شناخت معرفتی نسبت به الله که هدف نهایی نظام خلقت است، سوق می‌دهد.
رهیافت
در سبک تربیتی امام باقر علیه‌السلام، رشد کودک شبیه پازلی است که باید همه ابعاد شخصیتی آن در تربیت مورد توجه قرار گیرد. در این نگاه، شخصی که به عالم دنیا گام می‌نهد، از آغاز ورود (و حتّی پیش از آن) باید برای تربیتش از سوی پدر و مادر برنامه تعریف شود. در این میان، غذای حلال، وجود پدر و مادری صالح و ایجاد فضایی امن و آرام توأم با معنویت بیشترین تاثیر را در تربیت کودک دارد.
پی‌نوشت:
1. پیشوایی، سیره پیشوایان، ص 315.
2. مفید، الارشاد، ج 2، ص 157.
3. مکارم شیرازی، کتاب نکاح، ج 3، ص 114.
4. کلینی، الکافی، ج 6، ص 44.
5. همان، کتاب نکاح، ج 3، ص 114.
6. مجلسی، بحارالانوار، ج 68، ص 236.
7. همان، الکافی، ج 2، ص 499.