آموزش از تهذیب و پرورش جدا شدنی نیست. متاسفانه با وجود پیشرفت‌های علمی و آموزشی در زمینه پرورش نسل نخبه انقلابی، ضعف‌های زیادی دیده می‌شود که متهم اصلی در این ضعف‌ها وزارت آموزش و پرورش است.
زمانی که نام آموزش و پرورش را می‌شنویم، با دو واژه مرتبط به یکدیگر روبه‌رو هستیم. اول؛ واژه آموزش که به کار علمی و آموزشی اشاره دارد. دوم؛ واژه پرورش که کار تربیتی و معنوی را می‌رساند. اصطلاح آموزش و پرورش با تهذیب و تعلّم که در ادبیات قرآنی آمده است، تناسب دارد. در قرآن کریم آموزش با تهذیب همراه شده است. قرآن کریم به این همراهی در آیات ۱۵۱ سوره بقره، ۲ سوره جمعه و ۱۲۹ سوره بقره اشاره کرده است.
از ابتدای انقلاب اسلامی با توجه به تاکید فراوان دین اسلام به تهذیب و معنویت، تاکید بزرگان و خواست مردم نیز تحول در نظام آموزشی کشور بوده است. امام خمینی رضوان‌الله‌علیه بر این مطلب که دانشگاه باید مرکز انسان‌سازی باشد تاکید می‌فرمایند: «شما دانشگاهی‌ها کوشش کنید که انسان درست کنید. اگر انسان درست کردید، مملکت خودتان را نجات می دهید. اگر انسان متعهد درست کردید، انسان امین، انسان معتقد به یک عالم دیگر، انسان معتقد به خدا، مؤمن به خدا، اگر این انسان در دانشگاه‌های شما و ما تربیت شد، مملکتتان را نجات می دهد».[۱] در این راستا حتی تلاش‌هایی برای انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها انجام گرفت. اما سوال اساسی اینجاست که آیا آموزش در مدارس کشور با پرورش و تهذیب نفس همراه بوده است؟ آیا با وجود انقلاب فرهنگی و تاکیدات فراوان فضای علمی و آموزشی کشور با تربیت و پرورش صحیح عجین شده است؟
با توجه به گذشت بیش از ۴ دهه از انقلاب اسلامی و پیشامد‌های اخیر در فضای مدارس و دانشگاه‌ها می‌توان نتیجه گرفت که نظام آموزشی کشور در تربیت نسل جوان، نمره قبولی دریافت نمی‌کند. اگر رشد رتبه علمی کشور در جهان را با پیشرفت معنوی جوانان مقایسه کنیم، عمق ناکارآمدی، بیشتر مشخص می‌شود. کاستی‌ها و ضعف‌های فراوانی در نظام آموزشی مشاهده می‌شود که باعث گردیده، خروجی این نظام، مطابق انتظارات مسلمانان نباشد. دقت به تعدادی از این ضعف‌ها و کاستی‌ها، می‌تواند در راستای اصلاح آموزش و پرورش راهگشا باشد و مسیر آینده را ترسیم کند:
۱. مرجعیت اجتماعی برای نسل جوان، از خانواده به مدرسه و از مدارس به فضای مجازی و محتوای رسانه‌ای این فضا منتقل شده است. دراین میان شیوع بیماری کرونا و وابستگی بیشتر به فضای مجازی رهاشده و بدون کنترل، بر آسیب‌ها افزود. کنترل فضای مجازی، ایجاد اینترنت ملی و کمک گرفتن از ابزارهای پرورش فکری و فرهنگی جدید، ضروری به نظر می‌رسد.
۲. در امر پرورش، استاد نقش محوری دارد. توجه ویژه به علوم تجربی و ریاضی موجب بی‌رغبتی غالب نخبه‌ها به علوم انسانی شده است، در این بین تربیت معلم نیز از این کمبود نخبگانی رنج می‌برد. متاسفانه وجود برخی اساتید ضعیف از نظر علمی و اخلاقی در محیط آموزشی قابل انکار نیست. معلم و استاد خود‌به‌خود و با هر نیتی در امر تربیت و شخصیت دادن به دانش‌آموز نقش دارد. لازم است با تجدید نظر در گزینش اساتید و تقویت مراکز تربیت معلم، یکی از ریشه‌های تربیت غلط و پرورش اشتباه نسل جدید، خشکانده شود.
معایب نظام آموزش و راه‌کارهای اصلاح
۳. اموری مانند پرورش و تربیت معنوی عموماً مورد اقبال سرمایه‌گذاران خصوصی قرار نمی‌گیرد. سرمایه‌گذاران اساساً از مواردی که بازگشت سرمایه محسوس وجود ندارد فرار می‌کنند. امور فرهنگی نیز از این دسته هستند. اکثر سرمایه‌گذاری، مربوط به بحث آموزشی بوده است که موجب ایجاد مافیای کنکور، مدارس غیرانتفاعی، تبعیض آموزشی و فساد اخلاقی گردیده است. در چنین شرایطی وظیفه حکومت، توجه ویژه و اضطراری به عرصه عمومی آموزش و پرورش است. اگر هر چه زودتر در امور پرورشی مدارس کشور، توجه و سرمایه‌گذاری صورت نگیرد، بیم از دست رفتن فرهنگ اسلامی_ایرانی در بین نوجوانان می‌رود.
۴. استفاده از ظرفیت مساجد و حوزه علمیه می‌تواند در تصحیح مسیر آموزش و پرورش یاری دهنده باشد. ارتباط معنوی و روحی قوی بین استاد و شاگرد، نگاه دینی به علم‌آموزی، فضاسازی و معماری خاص در حوزه و مساجد از جمله نکات مهم پرورشی است که می‌توان از آن‌ها در نظام آموزشی کشور الگو برداری کرد.
۵. بسیاری از مطالب اخلاقی و فرهنگی تا برای دانش‌آموز به شکل ملموس و قابل مشاهده در نیاید، اثرگذاری عمیق نخواهد داشت. انسان بیش از گفته‌ها به عملکرد توجه می‌کند. مهذّب بودن کسانی که با دانش‌آموزان سروکار دارند و آموزش عملی اخلاق و فرهنگ به ایشان یک خلاء اساسی است. پرداختن به مطالب تئوری و ذهنی، گاهی ما را از جلب علاقه و محبت دانش‌آموزان به اخلاق عملی غافل کرده است.
در مجموع بازنگری در کنترل فضای مجازی، بازتولید اساتید طراز انقلابی و متعهد، سرمایه‌گذاری جدی در امر تربیت عمومی، توجه به موفقیت‌های تربیتی در روش سنتی مساجد، کمک گرفتن از حوزه علمیه و جذب دل‌ها با رفتار عملی متناسب، می‌تواند در اصلاح مسیر آموزش و پرورش کشور راهگشا باشد.
پی‌نوشت:
[۱]. خمینی، روح الله، تهذیب نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینی(س)، چاپ اول، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش، ص۹۳.
