از منظر امیرالمؤمنین علیه‌السلام، فکر و اندیشه، همنشینی با علما و مشورت با اهل بصیرت، سه عامل مهم در حصول و افزایش بصیرت است.
در دورانی که طاغوت‌های دنیا با سوءاستفاده ازعدم بصیرت مردم، میدان کافی برای جولان‌دادن یافته‌اند، وظیفه اندیشمندان، دغدغه‌مندان و دلسوزان، بصیرت‌افزایی است. ازاین‌رو بسیاری از صاحب‌نظران و متفکران، در زمینه بصیرت و بصیرت‌افزایی سخن‌ها رانده و قلم‌فرسایی‌ها نموده‌اند. گرچه زحمات بسیاری از این فرهیختگان قابل تقدیر است، ولی از آنجا که آب را از سرچشمه نوشیدن خوش‌تر است، در این مقال به بررسی بصیرت در بیان امیر بیان علیه‌السلام می‌پردازیم .
جایگاه امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بحث بصیرت
خداوند متعال در چندین آیه از قرآن کریم، به بصیرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام اشاره کرده و بصیرت آن حضرت را ستوده است. با توجه به روایات اسلامی، در تفسیر آیه «قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَی اللّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی»[1] (بگو: این راه من است. من و پیروانم، با بصیرت کامل، همه مردم را به‌سوی خدا دعوت می‌کنیم) آمده است که مقصود از این آیه، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله و امیرالمؤمنین علیه‌السلام و جانشینان ایشان هستند.[2] این در حالی است که امام باقر علیه‌السلام در ذیل آیه مذکور فرمود: «به خداوند سوگند که جز علی علیه‌السلام که نُه سال داشت، کسی از او(پیامبر) اطاعت نکرد».[3] این بدین معناست که امیرالمؤمنین با داشتن تنها نُه سال، بصیرتی داشتند که بزرگان و مشاهیر از آن بی‌بهره بودند. با توجه به این آیه و روایات تفسیری آن، که نشان‌دهنده عمق و وسعت بصیرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام است، اهمیت جایگاه بیانات آن حضرت در مباحث بصیرت روشن می‌شود.
ویژگی‌های انسان بصیر از منظر امیر بیان
امیر بیان علیه‌السلام برای انسانی که دارنده بصیرت است، در ضمن روایتی شگرف، ویژگی‌هایی بیان فرموده که هرکدام به‌تنهایی یک ارزش برای انسان است. ایشان می‌فرماید: «فَاِنَّمَا الْبَصِیرُ مَنْ سَمِعَ فَتَفَکَّرَ وَ نَظَرَ فَاَبْصَرَ وَ انْتَفَعَ بِالْعِبَرِ ثُمَّ سَلَکَ جَدَداً وَاضِحاً یَتَجَنَّبُ فِیهِ الصَّرْعَةَ فِی الْمَهَاوِی وَ الضَّلَالَ فِی الْمَغَاوِی»؛[4] «پس انسان بابصیرت کسی است که به‌درستی شنید و اندیشه کرد و به‌درستی نگریست و آگاه شد و از عبرت‌ها سود جست. آن‌گاه راه‌های روشنی را پیمود و از افتادن در پرتگاه‌ها و گم شدن در کوره‌راه‌ها دوری می‌کند».
عوامل مؤثر در حصول بصیرت از منظر امیر بیان
برای رسیدن به بصیرت عوامل مختلفی تأثیرگذار است که در این مجال به سه عامل مهم و مؤثر در حصول بصیرت در بیان امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌پردازیم:
1. فکر و اندیشه
در شرایط غبارآلود فتنه‌ها، که تمایز حق از باطل دشوار می‌گردد، اولین عاملی که انسان را از غلتیدن در ورطه گمراهی نجات می‌دهد، تفکر و اندیشه است. امیرمؤمنان علیه‌السّلام در تبیین این مهم می‌فرماید: «رَاسُ الْاِسْتِبْصَارِ الْفِکْرُ»؛[5] «سرآمد بصیرت، اندیشیدن است». با تفکر و تدبر است که تمام اصول اعتقادی قابل اثبات است و در تمایز بین حق و باطل درست عمل می‌شود و این همان بصیرت است.
2. همنشینی با علما
یکی دیگر از راهکارهای عملی در حصول بصیرت، همنشینی و حشرونشر با علما و دارندگان بصیرت است؛ چنان‌که امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام می‌فرماید: «جَاوِرِ الْعُلَمَاءَ تَسْتَبْصِر»؛[6] «با دانایان بنشین تا آگاهی یابی». در معاشرت با علما و بابصیرت‌هاست که انسان حق را به‌خوبی شناخته، در روزگاران فتنه به‌خوبی آنها را از باطل تمایز می‌دهد.
3. راهنمایی و مشورت
از کاربردی‌ترین راهکارهای ایجاد و افزایش بصیرت، مشورت کردن و استفاده از راهنمایی اهل بصیرت است.
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام می‌فرماید: «بِالْهُدَی یَکْثُرُ الْاِسْتِبْصَارِ»؛[7] «با راهنمایی، بینش زیاد می‌شود». مشورت با دارنده بصیرت یعنی دیدن با چشمی تیزتر، شنیدن با گوشی شنواتر و گفتن با نطقی قوی‌تر. در روزگار غبارآلود و مه‌آلود فتنه که دید کاهش می‌یابد، بهره بردن از راهنمایی بزرگان می‌تواند افق دید را افزایش دهد تا در پرتگاه گمراهی سقوط نکرد.
پی‌نوشت:
[1]. یوسف: 108.
[2]. کلینی، محمد بن یعقوب، الكافی، دارالکتب الإسلامية، 1407ق، ج۱، ص425، ح۶۶.
[3]. همان، ص384، ح۸.
[4]. سید رضی، نهج‌البلاغه، خطبه۱۵۳، ص۲۱۳.
[5]. آمدی تمیمی، غررالحکم، دار الكتاب الإسلامي، 1410ق، ص۳۷۶، ح۱۱.
[6]. لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، بی‌نا، بی‌تا، ص۲۲۱.
[7]. آمدی، همان، ص۲۹۶، ح۸.