از موانع شکل‌گیری فرهنگ گفتگو و هم‌صحبتی در خانواده عبارت‌اند از: ضعف شناختی همچون جهل نسبت به اهمیت گفتگوی خانوادگی، مشغله کاری و خستگی مفرط، رسانه و فضای مجازی، کم‌رویی و ترس از عصبانیت.
گرفتار شدن در تاروپود زندگی ماشینی و رسانه‌ای، مشکلات و آسیب‌های فراوانی برای بسیاری از خانواده‌ها ایجاد کرده است. در چنین دنیایی، هرچند اعضای خانواده در کنار هم هستند، اما فرسنگ‌ها از یکدیگر دورند و از نیازهای واقعی همدیگر اطلاع کافی و کاملی ندارند. از طرفی گذراندن زمان زیادی در فضای مجازی، به مثابه زلزله 8 ریشتری، بنیان خانه و خانواده را تهدید می‌کند.
با این مقدمه، به اذعان محققان، تقویت فرهنگ گفتگو در محیط خانواده به بسیاری از مشکلات عاطفی و روانی خانواده خاتمه می‌دهد. حال در این نوشتار تلاش داریم به موانع تضعیف فرهنگ گفتگو در خانواده اشاره کنیم.
موانع شکل‌گیری فرهنگ گفتگو در خانواده
1. ضعف شناختی و معرفتی
به راستی اگر زوجین به اهمیت و ارزش گفتگو در خانواده آشنا، و به آثار و نتایج دنیوی، اخروی و روان‌شناختی آن واقف باشند، هیچ‌گاه حاضر به معاوضه آن با چیز دیگری نمی‌شوند. در اهمیت و ارزش هم‌صحبتی و همنشینی با همسر در منابع روایی نکاتی بیان شده است که هر انسان آگاه را به این موضوع مشتاق می‌نماید؛ برای نمونه از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌واله نقل شده است: «جُلوسُ المَرءِ عندَ عِيالِهِ أحَبُّ إلى اللّهِ تعالى مِنِ اعتِكافٍ في مَسجِدِي هذا»؛[1] «نشستن مرد نزد زن و فرزندش، نزد خداى متعال محبوب‌تر است از اعتكاف او در اين مسجد من».
محققان و روانشناسان نیز بر این باورند اگر فرهنگ گفتگو به خوبی در محیط خانواده نهادینه شود، بسیاری از سوءتفاهم‌ها برطرف خواهد شد و اعضای خانواده با هم‌اندیشی و هم‌افزایی می‌توانند موانع آرامش و خوشبختی خود را در محیط خانواده برطرف کنند.
2. مشغله کاری و خستگی مفرط
همواره اعضای خانواده آن قدر که برای کارهای شخصی و اقتصادی وقت صرف می‌کنند، برای نیازهای عاطفی و روانی همدیگر وقت ندارند. گاهی به خاطر فشارهای اقتصادی، همسران (هر دو) در بیرون خانه به چندین شغل مختلف روی می‌آورند و همین امر زمینه‌ساز خستگی مفرط آنها می‌شود؛ به طوری که رمق و توانی برای هم‌صحبتی با دیگر اعضای خانواده برای آنها باقی نمی‌ماند.
3. رسانه و فضای مجازی
از دیگر موانع شکل‌گیری فرهنگ گفتگو در خانواده، وجود رسانه‌های مختلف دیداری و شنیداری و فضای مجازی است. برنامه‌های متنوعی که در رسانه و فضای مجازی، پیش روی افراد وجود دارد، بسیاری از آنها را از نیازهای مهم خانواده غافل کرده است. پای رسانه و فضای مجازی در همه جای زندگی باز شده است؛ به طوری که حتی مهمانی و دورهمی‌های فامیلی را نیز در بر گرفته است. فضای مجازی نه‌تنها به زندگی، که گاهی به کار، تحصیل و سلامت افراد نیز لطمه‌های جبران‌ناپذیری وارد کرده است.
4. کم‌رویی و ترس از عصبانیت
از عواملی که از دیرباز در خانواده‌های سنتی مانع یک هم‌زیستی و گفتگوی مسالمت‌آمیز بوده، وجود فاکتورهایی همچون کم‌رویی یا پدرسالاری در اعضای خانواده است. البته همین الان نیز کم نیستند خانواده‌هایی که همسرانشان به این ویژگی‌ها گرفتارند. وجود این ویژگی‌ها موجب شده است افراد خانواده جرئت ابراز و طرح موضوعات و مسائل را با یکدیگر نداشته باشند. چنین خانواده‌هایی برای طرح و حل مسائل زندگی، بیشتر متوسل به هیجانات عاطفی و روانی می‌شوند و نوعاً راه به جایی نمی‌برند.
قانون اساسی گفتگو در خانواده
بعد از بیان نکاتی در خصوص موانع و آسیب‌های گفتگو در محیط زندگی شایسته است به برخی از اصول اخلاقی گفتگوی سازنده و اثربخش اشاره کنیم.
1. پرهیز از ادبیات و گفتاری که در آن تحقیر، توهین، تخریب و تحکم وجود دارد؛
2. رعایت انصاف، اخلاق و عدالت در گفتگو و هم‌صحبتی؛
3. پذیرش و درک متقابل؛
4. پرهیز از جدال و محاکمه همدیگر؛
5. حق‌جویی و حق‌گرایی؛
6. پرهیز از عجله، شتاب‌زدگی و قضاوت زودهنگام.
نتیجه‌گیری
اگر فرهنگ گفتگو و هم‌صحبتی مسالمت‌آمیز و عقلایی در محیط خانواده شکل گیرد، علاوه بر اینکه نقاط ضعف خانواده مشخص می‌شود، اعضای خانواده نیز می‌توانند با تکیه بر هم‌افزایی و هم‌فکری جمعی، راهکارهایی برای حل آن نواقص و مشکلات به دست آورند.
پی‌نوشت:
[1]. ورام، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، آستان قدس رضوی، بنياد پژوهش‌های اسلامى، ج۲، ص۱۱۹.