آیا در آن دنيا تنها روح وجود دارد یا جسمانی هم هست؟

بعد از اثبات اصل معاد و وجود آخرت، یکی از بحث‌های مهم، راجع به آن این است که انسان چگونه و با چه بدنی در آن‌جا زندگی خواهد کرد؟ آیا تنها روح در آن‌جا به سر می‌برد و جسم و بدن را همراه ندارد، یا جسم تنها است و روحی ندارد؟ یا هر دو را دارد؟

در پاسخ به این سوال در بین متکلمین و حکماء سه نظر وجود دارد:

1. برخی معتقداند: معاد، فقط «جسمانی» است؛ آنان می‌گویند: در قیامت جز بدن و لذایذ و آلام بدنی و حسی، چيز ديگري وجود ندارد.
2. برخی دیگر معتقداند: معاد فقط «روحانی» است؛ آنان می‌گویند: در قیامت جز روح و لذایذ و آلام روحی و عقلی چيزي نيست.
3. برخی نیز بر این عقیده‌اند که معاد هم جسمانی است و هم روحانی: آنان می‌گویند: در قیامت هم جسم محشور می‌شود و هم روح، هم لذایذ بدنی و حسی هست و هم آلام و لذایذ روحی و عقلی. توضیح این عقیده این است که در سرای آخرت بدن‌های مردگان صورت‌های پیشین خود را بازیافته و نفس و روح آدمی که با مرگ از بدن قطع علاقه کرده بود، به بدن‌ها تعلق می‌گیرد و با این کار، بدن‌های مرده دوباره زنده می‌شوند.[1]

اکثر متکلمین و عموم فقیهان و محدثین شيعه و بسیاری از اهل سنت، نظریه سوم را برگزیده و معتقداند: معاد هم جسمانی است و هم روحانی، زیرا آنان نفس را مجرد از ماده می‌دانند، که به بدن تعلق گرفته است و همین روح در عالم برزخ از بدن جدا شده و در قیامت مجدداً به آن، پیوند می‌خورد.[2]

بسیاری از علمای شیعه معتقداند: با مطالعه دقیق آیات قرآن کریم به روشنی به دست می‌آید که معاد هم جسمانی است و هم روحانی، یعنی علاوه بر این‌که ارواح در قیامت محشور خواهند شد، بدن‌ها نیز بار دیگر صورت و شکل پیشین خود را باز یافته و اروح به آن‌ها قرار می‌گیرند، و نیز پاداش و کیفرها منحصر در لذایذ و آلام حسی و بدنی نبوده، یک رشته لذایذ غیر حسی و  غیر بدنی نیز تحقق دارد.[3]

قرآن کریم دارای دو دسته از آیات است، برخی از آیات دال بر معاد روحانی است و دسته دیگر دال بر معاد جسمانی؛ لذا جمع بین این آیات این است که بگوییم معاد مد نظر قرآن هم روحانی است و هم جسمانی. از جمله آیاتی که دال بر معاد روحانی است، این آیات است:

1. «اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها(زمر-42): خداوند ارواح را به هنگام مرگ، قبض می‌كند». در این آیه بیان شده که هنگام مرگ، خداوند متعال «نفس» را که همان روح آدمی است، قبض می‌کند و با این کار روح از بدن جدا می‌شود که دال بر معاد روحانی است.

2. «قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى‏ رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ (سجده- 11): بگو: فرشته مرگ كه بر شما مامور شده (روح) شما را می‌گيرد، سپس به سوى پروردگارتان باز می‌گرديد». این آیه نیز به صراحت بیان می‌کند که انسان تنها آن بدن و جسم مادی نیست و در هنگام مرگ روح آدمی توسط فرشته مرگ، قبض می‌شود که دال بر معاد روحانی است.

از جمله آیاتی که دال بر معاد جسمانی است، این آیات است:

1. داستان حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) که آن حضرت، مأمور شد چهار پرنده را ذبح کند و گوشت آن‌ها را مخلوط کند، سپس نام آن‌ها را ذکر کند و به اذن الهی همه آن‌ها زنده شدند؛ قرآن در این باره می‌فرماید: «قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‏ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (بقره-260): خداوند متعال فرمود: چهار نوع از مرغان را انتخاب كن! و آن‌ها را قطعه قطعه كن، سپس بر هر كوهى، قسمتى از آن‌را قرار بده، سپس آن‌ها را بخوان، به سرعت به سوى‌ تو می‌آيند». این آیات به صراحت بیان می‌کنند که خداوند  بدن آن‌ها را نیز زنده کرد که دال بر معاد جسمانی است.

2. «مِنْها خَلَقْناكُمْ وَ فِيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تارَةً أُخْرى‏ (طه- 55): ما شما را از آن (خاك) آفريديم و به آن باز می‌گردانيم و بار ديگر از آن، شما را بيرون می‌آوريم». این آیه به صراحت بیان می‌کند شما از خاک هستید و به آن باز می‌گردید و بار دیگر از خاک بر می‌خیزید، که دال بر معاد جسمانی است، چرا که هرگز روح در خاک قرار نمی‌گیرد تا از آن برانگیخته شود.

3. «الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلى‏ أَفْواهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنا أَيْدِيهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ (یس-65): امروز بر دهان آن‌ها مهر می‌نهيم، و دست‌هايشان با ما سخن می‌گويند و پاهايشان كارهايى را كه انجام می‌دادند شهادت می‌دهند». این آیه نیز به صراحت بیان می‌کند که انسان در روز قیامت دارای دست و پا است، یعنی دارای بدن است و دال بر معاد جسمانی است.

4. «بَلى‏ قادِرِينَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ (قیامت-4): آرى قادريم كه (حتى خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتب كنيم». این آیه نیز به صراحت بیان می‌کند که خداوند متعال سر انگشتان را هم جمع می‌کند که دال بر جمع کردن و زنده کردن بدن مادی است و معاد جسمانی را می‌رساند.

بنابراین جمع بین این دو دسته از آیات اقتضا می‌کند، معاد هم جسمانی باشد و هم روحانی؛ با این بیان که در عالم برزخ، تنها روح وجود دارد و بدن در خاک است، ولی در قیامت بدن و جسم مادی نیز از دل خاک بیرون آمده و دوباره روح به بدن تعلق می‌گیرد، لذا هم روح و هم جسم در قیامت و سرای باقی حضور دارند و لذت ها و آلام نیز هم روحانی است و هم جسمانی. 

---------------------------------------------

پی‌نوشت:

[1]. آیت الله سبحانی، الإلهيات على هدى الكتاب و السنة و العقل، ج‏4، ص275.
[2]. همان.
[3]. علی ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ج2، ص195.