از یک سو، همه می‌دانیم و شنیده‌ایم که خداوند متعال روزی هر جنبنده‌ای را ضمانت کرده است[هود/6]، اما از سوی دیگر می‌بینیم که اگر کسی تلاش نکند، به بسیاری از روزی‌ها دست نمی‌یابد، اگرچه بعضی از روزی‌ها هم هستند که به تلاش انسان بستگی ندارند، و در هر حال به انسان می‌رسند[1]، به‌هرحال، جمع‌بندی این مطالب مختلف و در نظر اولیه ناهمخوان، درباره روزی به چه صورت است؟
برای روشن شدن این بحث، باید به این نکته توجه داشت که ضامن شدن خداوند برای روزی انسان، با لزوم تلاش برای کسب روزی منافاتی ندارد، زبرا ضمانت الهی به این معنا است که خداوند متعال، این روزی را خلق فرموده است، اما تلاش انسان نیز لازم بوده و باعث رسیدن انسان به روزی می‌شود.
بنابراین، تلاش انسان، باعث ایجاد روزی نمی‌شود، چون روزی خلق شده است، بلکه تلاش انسان باعث وصول و رسیدن انسان به روزی می‌شود. لذا با مبنای توحید نیز سازگار می‌گردد، زیرا از یک طرف خلقت روزی با خداست و صاحب فیض اوست ، ولی از طرف دیگر تلاش انسان نیز اثر داشته و باعث رسیدن انسان به روزی می‌گردد، لذا نه جبر بوده یعنی تلاش انسان، بی‌اثر باشد و نه تفویض یعنی واگذاری همه امور به بندگان که اشتباه است[یعنی انسان با تلاش خود روزی را خلق کند]، همانطوری که قارون گفت: «إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى عِلْمٍ، [ قصص/ 78]، من اين ثروت را از علم خود كسب كردهام».
بنابراین همه ما با اینکه باید تلاش کرده و روزی را کسب کنیم، اما نباید تلاش خود را موجب خلق روزی دانسته و به منیت گرفتار شویم، بلکه باید بعد از تلاش، منتظر فضل الهی باشیم و روزی را فضل خداوند بدانیم.
در کتاب گنجینه معارف شیعه امامیه متناسب با این بحث این‌گونه آمده است: «بدان كه در حقيقت روزى را خدا مي‌دهد، او است روزى ده بندهها و بحكمت و صلاح بينى براى بندههايش روزى آنان را دو بخش ساخته است:
1- آنچه بىتلاش و كسب و سختى كشيدن و رنج بردن بدانها رساند چون ارث و مانند آن از وسائلى كه پيش آيد و بىرنج مالى بدست آيد.
2- آنچه مشروط است باينكه خود بنده جنبشى كند و بكوشد و تلاش كند تا آن را بدست آورد و هر كه كوشد بدان رسد و هر كه در خانه نشيند و بيكار ماند از دست او برود و خدا تعالى فرمان داده بكسب و جستجوى روزى و در[ آيه 10 سوره الجمعة] فرموده: «چون نماز انجام شد پراكنده شويد در روى زمين و بجوئيد از فضل خدا».
و در [آيه 17 سوره العنكبوت] فرموده: «آنان كه مي‌خوانيد از جز خدا سودى ندارند براى شما، روزى بجوئيد از خدا و او را بپرستيد».[2]
خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: « لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّاما سَعى،[نجم/39]، نصیب انسان جز به مقدار تلاشش نمی‌باشد»، آیه می‌فرماید اگر تلاش نکنی تو نصیبی نداری نه اینکه مشکل ازمنِ خدا باشد.
ضمنا همه دستوراتی که برای رسیدن به روزی و افزایش آن در روایات آمده است نیز شاهد براین است که تلاش و کوشش، جایگاه مهمی در جهت کسب روزی دارد، بنابراین نباید با برداشت غلط از ضامن بودن خداوند متعال نسبت به روزی دست از تلاش برداشته و منتظر روزی باشیم.
این مسئله هم در روزی‌های مادی و هم در روزی‌های معنوی وجود دارد و اهمیت تدبیر و تلاش در هر دو عرصه بسیار زیاد است. کسی گمان نکند که اگر کسی برای بدست آوردن مال دنیا تلاش کند اهل دنیا و مادیات است، زیرا اگر چنین کسی با نیت خالصانه و برای افزایش قدرت مسلمین در مقابل دشمنان و نیز احسان به نیازمندان و بطور کلی نصرت دین خدا دنبال امور مادی برود، اهل آخرت شمرده می‌شود نه اهل دنیا.
«قَالَ رَجُلٌ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ اللَّهِ إِنَّا لَنَطْلُبُ الدُّنْيَا وَ نُحِبُّ أَنْ نُؤْتَاهَا فَقَالَ تُحِبُّ أَنْ تَصْنَعَ بِهَا مَا ذَا قَالَ أَعُودُ بِهَا عَلَى نَفْسِي وَ عِيَالِي وَ أَصِلُ بِهَا وَ أَتَصَدَّقُ بِهَا وَ أَحُجُّ وَ أَعْتَمِرُ فَقَالَ ع لَيْسَ هَذَا طَلَبَ الدُّنْيَا هَذَا طَلَبُ الْآخِرَةِ[3]،
مردى به ابو عبداللّه صادق (علیه‌السلام) گفت: به خدا سوگند كه ما همه جوياى دنيائيم و دوست داريم كه از نعمت دنيا بهرهمند باشيم. ابو عبداللّه گفت: از مال و منال دنيا، چگونه كامياب خواهى شد؟ آن مرد گفت: رفاه خودم و خانوادهام را تأمين می‌كنم. به خويشان و ارحام خود رسيدگى می‌كنم. به فقرا و مستمندان تصدق می‌كنم. به حج می‌روم. به زيارت عمره مشرف می‌شوم. ابو عبداللّه گفت: اينكه دنياپرستى نيست. اين تحصيل آخرت است.»
-------------------------------------
پی نوشت:
[1] علی (علیه‌السلام) در نهج البلاغه می‌فرماید:« وَ اعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ رِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ يَطْلُبُكَ فَإِنْ أَنْتَ لَمْ تَأْتِهِ أَتَاك، بدان ای پسرم، رزق بر دو نوع است، رزقی که تو آن را طلب می‌کنی و رزقی که تو آن را طلب می‌کنی، که اگر تو هم به‌سوی آن نروی، آن به تو می‌رسد»
[2]گنجينه معارف شيعه إماميه / ترجمه كتاب كنز الفوائد و التعجب، ج2، ص: 212
[3] الكافي (ط - الإسلامية)، ج5، ص: 72